Geschiedenis en cultuur van de Nederlanden

De Bourgondische eenmaking

- 10e-14e eeuw: complexe verhoudingen tussen verschillende gewesten - personele unies > Bv. Holland-Zeeland-Henegouwen, Vlaams-Henegouwen >> zijn uit op een politiek waar ze zoveel gebieden als mogelijk in handen krijgen > vorsten denken niet terriotoriaal maar dynastiek >> gebieden liggen vaak veer uiteen > door huwelijksmacht, oorlogsvoegingen -> gebieden trouwen met elkaar - Sterke economische interactie > dicht stedennetwerk in kerngewesten - ook nauwe contacten met andere regio's - Opkomst belangrijke steden (Gent, Brugge - 14e-16e eeuw: meeste gewesten komen in handen van de Bourgondisch-Habsburgse dynastie > personele unie nog steeds belangrijk (tot einde Ancien Régime) > combinatie strategie en dynastiek toeval > prinsbisdom Luik blijft tot 1795 autonoom gebied in Duitse rijk

Maria van Bourgondië

- 1477-1482 -Franse dreiging>tegen Franse koning ten streik te gaan (o.a. verlies van Bourgondië) -Groot privilege 1477 >Terugschroeven beleid Karel de Stoute >Bevestigen privileges steden en gewesten >Bestuurstaal (dat men bestuurd wordt door de gesproken taal) -Huwelijk met Maximiliaan van Oostenrijk (zoon Duitse keizer > Begin van Habsburgse dynastie *Michael Pacher, Maria van Bourgondië, ca. 1490 *Michael Pacher, Maria van Bourgondië, ca. 1490

Romeine Tijd en vroege middeleeuwen

- 925: annexatie Lotharingen door Duitse koning > Schelde wordt grens tussen Frankrijk en Duitse Rijk (tot begin 16e eeuw) > Grotste deel latere Nederlanden behoort tot het Duitse rijk >> Noordelijke Nederlanden: tot 1648 >> Zuidelijke Nederlanden: tot 1795

De vorming van de gewesten (ca. 10e-14e eeuw): Graafschap Vlaanderen

- 9e-10e eeuw: Pagus Flandrensis rond Brugge > sterke organisatie (vs. Noormannen) en uitbreiding > Graaf wordt leenman van de Franse koning en van de Duitse keizer - 12e eeuw: Diederik en Filips van de Elzas > Internationale rol > Opkomende steden >> ca. 1170: stadsrechten aan 7 steden - 12e-13e eeuw: personele unie met Henegouwen - Vanaf late 12e eeuw botsingen met Franse koning > Guldensporenslag 1302

Graafschap Vlaanderen

- Administratieve, culturele en economische voorsprong - Geen staatkundige of taalkundige eenheid > Schelde als grens tussen Kroon-Vlaanderen en Rijks-Vlaanderen - Geen taaleenheid > Wals-Vlaanderen (Rijsel) >> Artesie wordt in de late 12e eeuw van Vlaanderen losgehaakt >> Frans als bestuurstaal graven >> Gent en Ieper - Historisch Vlaanderen valt niet samen met contemporain Vlaanderen > Zeeuws-Vlaanderen (NL) en Frans-Vlaanderen (F)

Graafschap Holland..

- Bekendste graaf is Floris V (13e eeuw) > Grootste territoriale ambities >> Verovert West-Friesland >>Conflict met Vlaanderen over Zeeland bewester Schelde >> Aast op Schotse koningstitel > Wordt vermoord na adelijk complot - Personele unie tussen Holland en Henegouwen in 14e en 15e eeuw -14e en 15e eeuw: partijtwisten tussen de Hoeken en de Kabeljauwen

Waarom geschiedenis van de Nederlanden?

- Belgie, Nederland, Vlaanderen, Wallonie, Nederlanden zijn artificiele constructies > Grenzen zijn het gevolg van politiek toeval, niet natuurlijk > Grenzen krijgen legimiterende functie - Nederlanden zijn slechts zeer kortstondig verenigd > 1543-1581: XVII Provincien (exclusief prinsbisdom Luik) onder Habsburgers Karel V en Filips II > 1815-1830: Verenigd Koninkrijk der Nederlanden onder koning Willem I - Regio met sterke interactie > bepaald door economische dynamiek > Culturele dynamiek > Bijzondere politieke cultuur

Prinsbisdom Luik

- Bisschop is ook landsheer - Behoort tot het einde van de 18e eeuw niet formeel tot het complex van de Nederlanden - Zeer versnipperd - Tweetalig - Maassteden als Luik, Dinant en Hoei speelden al in de Karolingische tijd een belangrijke rol > Metaalnijverheid > Hoei: oudste stadsrecht 1066

Graafschap Vlaanderen..

- Brugge als international handelscentrum > Sinds 12e eeuw zeetoegang via Zwin >> Sluis en Damme als voorhavens - Naties van vreemde kooplui >Genuezen, Venetianen, Luccezen, Florentijnen / Catalanen, Castilianen/ Portugezen/ Engelsen/ Duitse hanze >> eigen statuut - Eerste wisselbeurs > Familie 'van der Beurse' >> sleutelrol herbergiers/makelaars

-Kanselier Nicolas Rolin -Hospice de Beaune > als men grote goede werken doet krijgt men plaats in hemel

- Devotie (in de hemel komen)

De erfenis

- Elk gewest behoudt eigen wetten, gewoonten, instellingen en tollen tot einde 18e eeuw > Vorsten blijven titels voeren: graaf van Vlaanderen, hertog van Brabant... > Representatieve organen blijven bestaan: Leden/Staten van Vlaanderen, Staten van Brabant, Staten van Holland... - Ook stedennetwerk en landschap blijven in feite in min of meer ongewijzigde vorm bestaan tot einde 18e eeuw > Opeenvolging van dominante centra (Atrecht, Brugge, Antwerpen, Amsterdam), maar nauwelijks nieuwe steden na 1300

Het gebied

- Estuarium Rijn, Maas en Schelde > Verbinding zee met zeer ruim achterland > Snelle mobiliteit binnen gebied >> Knooppunt van handel en verkeer >> Verstedelijking - 'Gouden Delta' > Economie primeert politiek >> Gateway cities >> Wisselen economisch zwaartepunt

Romeinse tijd & vroege middeleeuwen

- Geen verband tussen Romeinse provincies en vroeg-middeleeuwse vorstendommen enerzijds en latere Nederlanden anderzijds - Wel continuiteit in kerkelijke indeling (tot 1559) > Aartsbisdommen Keulen, Reims, Trier - Wegennetwerk

Graafschap Vlaanderen.

- Gent als industrieel centrum > Lakennijverheid > Politieke monopolie van rijke ondernemers en grondeigenaars (poorters) wordt ca. 1300 doorbroken door de ambachten (wevers en kleine neringen) - Stadstaatdroom > Jacob van Artevelde (1337-1345) - Belfort als symbol van stedelijke autonomie > Ban- en werkklok > Priviliges: rechtszekerheid, 'vrijheid'

Graafschap Vlaanderen...

- Gewestelijke identiteit > Vroege sporen van identificatie met graafschap (of deel ervan) > Ontwikkeling van een gewestelijke geschiedschrijving, maar zeer sterke nadruk op stedelijke perspectief

Hertogdom Brabant

- Grafschap Leuven als kern > Brussel, Antwerpen, 's Hertogenbosch - Machtsuitbreiding in 13e eeuw > 1288: Slag bij Woeringen >> Verovering hertogdom Limburg >> sterke positie in Duitse Rijk - Prestigieuze titel >Rechtstreekse afstamming van Karel de Grote > Verqijzing naar oude Lotharingen >> Hertog van Neder-Lotharingen

De hertogen

- Huwelijken om gebieden meer naar FR te trekken - Geen plan hoe het zal verder gaan met gebieden -13484: personele unie van Vlaanderen en Artesië met het hertogdom Bourgondië >Margaretha van Male (erfgename Vlaanderen) oo Filips de Stoute, zoon Franse koning >>Franse strategie om meer greep te krijgen op Vlaanderen -Eerste hertogen nog sterk gericht op Franse politiek >Moord op Jan zonder Vrees (1419) -Geen echte naam voor landencomplex -N: Landen van herwaarts over/Pays de par-de-ça -Z: Landen van derwaarts over/Pays de par-de-la

Het Gebied.

- Kern vs. periferie > sterke sociaal-economische tegenstellingen - Geen taaleenheid > Overgang Romaans en Germaans taalgebied > Spreektaal vs. bestuurstaal > Meertaligheid niet als een probleem ervaren

Graafschap Holland

- Kernland rond monding Rijn - Na drooglegging erg vruchtbaar gebied -Doorbrak in 14e eeuw > Succes visvangst, bierindustrie, kaasproductie, lakennijverheid en scheepsbouw - Dicht netwerk van kleine steden > Leiden, Haarlem, Amsterdam, Delft..

Friesland

- Niet gefedoaliseerd = geen landsheer - Los bestuurd door rijke families > Veehouders, vissers en handelaars - 'Friese vrijheid'

Hertogdom Brabant.

- Relatief harmonieuze verhouding vorst en steden - Ontwikkeling traditie van 'contract' tussen vorst en onderdanen >Blijde inkomst 1356 >> Ondeelbaarheid territorium >> Uitsluiten 'buitenlanders' van bestuurlijke functies >>Controle steden op landsbeleid > Staten van Brabant als overlegorgaan - Sterke historiografische traditie, nadruk op het dynastieke > Jan van Boendale, Brabantsche Yeesten, 1e helft 14e eeuw - Alderexcellente cronijcke van Brabant, 1512

Grafschap Vlaanderen

- Sterke Verstedelijking Vlaanderen (en Artesie) > <>N: Utrecht lang grootste stad - 12-13e eeuw: Atrecht (Arras) als toonaangevend industrieel en commercieel centrum > Belangrijk literair centrum - 13e-14e eeuw: dominantie Gent en Brugge - Drie leden: overlegorgaan Gent, Brugge en Ieper > Later aangevuld met Brugse vrije - Traditie van opstanden

De vorming van de Gewesten: Romeinse tijd en vroege Middeleeuwen

- Tot ca. 1000 geen spoor van latere Nederlanden - Verovering Gallië door Julius Caesar, 57 v. Chr. > De Bello Gallico: 'De Belgae zijn de dappersten van allemaal' >> Conglomeraat Keltische stammen >> 'Invented tradition' vanaf 16e eeuw - 47 n. Chr.: Rijngrens tussen het Romeinse Rijk en Germanie (limes)

Bourgondisch

- Van Dale: 'van het leven en de goede dingen des levens genietend of daartoe leidend' - 'Gouden Tijd' uit de geschiedenis van België of de Nederlanden - Filips de Goede - Bourgondische Vlaamingen tegen calvinistische Holland - Gouden tijd uit Vlaamse geschiedenis *Louis Gallait, Pantheon van de Belgische senaat (Filips de Goede), 1865-1875

De vorming van de gewesten (ca. 10e-14e eeuw)

- Vanaf 9e-10e eeuw: geleidelijke vorming van landsheerlijkheden of gewesten > Macht van Franse koning (tot 12e eeuw) en Duitse keizer (tot 19e eeuw) was beperkt >> Nauwelijks infrastructuur >> Dreiging Noormannen >> Noordelijke gebieden werden aanvankelijk weinig belangrijk geacht - Graven en hertogen (grafio-dux) > Van koninklijke ambtenaren met bevoegdheid over een gouw tot onafhankelijke heersers >> System van de feodaliteit -> De vazallen van de vorst krijgen een leengoed in ruil voor diensten - Bischoppen verwerven eveneens wereldlijke macht

Romeinse tijd & vroege Middeleeuwen

- Verdrag van Verdun 843 > West-Francië (Frankrijk) > Oost-Francië (Duitse Rijk) > Midden-Francië >> Belangrijke steden als Aken, Luik, Maastricht en Nijmegen >> Keizerstitel ! >> Snell versnipperd -> Koninkrijk Lotharingen -> Politiek ideaal heersers Nederlanden

De vorming van de gewesten (ca 10e-14e eeuw)

- Vorming gewesten gaat langzaam > van ZW (Vlaanderen) naar NO (Gelre) - Opkomst steden speelt belangrijke rol > Opkomende landsheren profiteren van de economische bloei steden (tol) > Alliantie van landsheren en steden ten koste van adel > Verklaart sterke regionale verschillen - Gaat gepaard met ontginning en drooglegging 11e-13e eeuw > Kappen wouden, bedijken en inpolderen - Bepaalt landschap tot in 18e eeuw

Welvaart

-'Bourgondische welvaart' -Hoogconjunctuur 1440-1470 -Bloei steden >Reconversie naar luxenijverhalen >Handel (Brugge) >capitaalkrachtige regio die dingen gaat kopen >Brugge blijft centrum van de handel -Stijgende geletterdheid -Functionele geletterdheid -Interesse voor literatuur

Het hof

-'Hof' is een flexibel gegeven >Groep mensen rond de vorst >>Familie, hoger en lager personeel >Bourgondische hertogen hadden geen vaste residentie >>Aanvankelijk vooral in Bourgondië en Parijs >>Vanaf Filips de Goede: Coudenberg Brussel, Prinsenhoven Gent, Brugge en Rijsel -Verschillende functies >Familiaal >>Kraambed hertoginnen >>Vorstelijke kapel (polyfonie) >Ontspanning >>Jacht,dierentuinen, bibliotheken... >Politiek besluitvorming >>Hofraad *Het Prinsenhof in Gent in Sanderus, Flandria Illustrata, 1641-44 *Karel de Stoute en zijn hoofraad (miniatuur)

Karel de Stoute

-(le Térméraire: De overmoedige) -Wil oude koninkrijk Lotharingen herstellen >Probeert Gelre,Elzas en Lorraine veroveren -Wil herkent worden als koning van koninkrijk Lotharingen -Na dood op slagveeld (1477) gaat heel wat gebied verloren waaronder Bourgondië *Rogier van der Weyden, Karel de Stoute (ca. 1460)

Filips de Goede

-(le hardi) -1428: Holland-Zeeland-Henegouwen (oorlog) -1429: Namen (koop) -1430: Brabant (erfenis) -1451: Luxemburg (erfenis) -Begint rijke hofcultuur op te bouwen > Aandacht verschuift van politieke invloed aan Franse hof naar machtsconsolidatie in Nederlanden en Bourgondië -Wordt vanaf de 16e eeuw beschouwd als conditor belgii -Krijgt benoeming als soort vader van de Nederlanden -Stichter van de Nederlanden (van België) *Rogier van der Weyden, Filips de Goede (na 1450)

De drukpers

-1473: eerste gedrukte boek in Nederlanden >druken met lose letters -incunabel: boek gedrukt voor 14.. -Aanvankelijk kleine,risicovolle bedrijfjes >Zwaartepunt van Holland (Delft, Gouda) naar Antwerpen -Antwerpen als centrum boekproductie >Christoffel Plantijn (belangrijk persoon) als drukkeruitgever (Gulden passer) >Drukt zowel voor overheid als voor internationale markt -Ontstaan internationale netwerken *Oudste incunabel met Nederlands proza, Gheraert Leeu, herdruk 1491

De calvinistische republieken

-1577-85 -Burgers Brussel, Gent, Antwerpen grijpen de macht -Versteken zelf hun steden tegen de Spaanse troepen -Instellen calvinistische eredienst -Gent is meest radicaal -Religieuze repressie >Sodomieprocessen tegen geestelijkheid >Nieuw iconoclasme >Verbod op katholieke eredienst -Calvinistisch onderwijsnetwerk >armenzorg terug op boot zetten >oprichting universiteit >Theologische faculteit in het Pand -Neigt het meest naar een echte republiek >Jan van Hembyze:'het nieuwe Genève' >Machtsgreep in Vlaanderen

Scholing en geletterdheid

-15e-16e eeuw: uitgebreid netwerk van scholen -Lagere schlen >Jongens en meisjes >eerst lezen dan schrijven -Verdere vorming (middelbaar onderwijs, schilders etc.) >leertijd in een ambacht >Walsche scholen (Franse talen, vergeleken met Hanzescholen, bookhouden, kinderen uit milieus van koopleden) >Latijnse scholen (voorbereiden op universitaire scholen, uit lagere lagen ook kinderen maar die stoppten ernaar en worden klerk) >Universiteiten (alleen mannelijk, geestelijke gemeenschap, Leuven (1425), Douai (1562), Leiden (1575) -Sterke receptie humanisme -Erasmus van Rotterdam >Filologische methode toegepast op christelijke teksten -Heel wat schoolmeesters en stadsbestuurders *Quinten Massijs, Erasmus van Rotterdam, 1517

Alva

-Als Filips van opstand hoort is hij in schok -Filips stuurt hertog van Alva naar NL -Alva arriveert pas in zomer 1567 met troepen >wordt gezien als provocatie >ontslag Margaretha van Parma >Alva als 'vreemde' landvoogd -Alva: geen Habsburger -Alva richt Raad van Beroerten of 'Bloedraad' op >1000 doodvonnissen en 11000 verbanningen > verdediging van goederen -vluchten naar Engeland (afwachten) -Onthoofding Egmont & Horne (hoogedelen) -Alva houdt geen rekening met privileges -Laat overal citadelles oprichten -Plundering Mechelen, Zutphen en Naarden -Poging tot invoering stelsel van heffingen >Tiende penning: 10% op handelstransacties -Spaanse tirannie doet gematigden van kamp wisselen *Standbeeld van Alva in de citadel van Antwerpen (1571), afdruk prent 17e eeuw

De eeuw van Antwerpen

-Antwerpen: 16e eeuw: enorme opgang -Antwerpen wordt economisch centrum (ipv Brugge) -Knooppunt van internationale handel -Koopleden uit Brugge trekken naar Antwerpen >waarom: politieke redenen, financiele aanmoedingen door politicus, nieuwe goederen komen erbij, coloniele goederen (specerijen enz.), spaanse en Italiaanse goederen, textiel en luxeproducten uit Nederlanden -Van tijdelijke jaarmarkten naar permanente markt -Internationale geld- en wisselmarkt -Verplaatsen van geldmarkt (Brugge>Antwerpen) -wisselmarkt> open plein -autonome kunstmarkt -Schilderspand in Nieuwe Beurs >nieuw systeem: werken zonder opdracht, in veel grotere volumes >Relatief goedkope schilderijen en houtsneden -Wordt wereldstad met ca.100.000 inwoners *Nieuwe Beurs Antwerpen 1531 (gravure Pieter van der Borcht 1581)

Abraham Ortelius, Theatrum Orbis Terrarum, 1570

-Brengt eerste atlas op de markt

Anoniem, Aanbidding door de Koningen, ca.1519 (29x39cm)

-Decor loopt door (achtergrond) -nieuw publiek (niet meer alleen voor rijkere)

Dirck Vellert, Gemengde school, 1526

-Enige voorstelling van een lage school, wel een scheiding: jongens boven, meisjes beneden

Miniatuur

-Filips de Goede komt naar Gent, Gentenaren overhandigen Filips manuscript, doen armende honrable, in een onderkleed, bamels van de aandacht

De 'vrijheden' van de onderdanen

-Habsburgse centralisatiepolitiek vs. privileges onderdanen -Vroegmoderne staatsvorming -Onderdanen verzetten zich -Basisrechten, rechtszekerheid -Tegenstand uit verschillende hoeken -Stedelijke overheden: >Tegen maatregelen die juridische bevoegdheden beperken >Tegen ketterijwetgeving (plakkaten, inquisitie) -Hoge adel: >behoren tot vorst >voelen zich in toenemende mate achteruit gelaten >tegen invloed juristen en raadgevers van 'buitenlandse' komaf >'Buitenlanders'>uit Franche-Comté >Antoine-Perrenot de Granvelle > druk op hem werd zo groot dat hij moest vertrekken -Oude clerus (abten en kanunniken) >abten:veel bezit -kanunniken (in kerken chor (?) verzorgen) >jongere kinderen van adel (afzetmarkt voor adelijke jongens) >politieke invloed

Karel V

-Heerst over uitgestrekt rijk >Bourgondische erfenis >Spaanse erfenis >Keizerstitel -Moest als keizer gekroont worden, erfde je niet (maar daarnaast verzochten Habsburgers titel voor zich te behouden) -'Laatste middeleeuwse vorst' >Reizende vorst >Systeem van landvoogden >>uit familie, waren 'van den bloede' >>Margaretha van Oostenrijk (tante) >>Maria van Hongarije (zuster) >Verdediger van de eenheid van het christendom >>Troonafstand in 1555 -Tragisch figuur >geen groot intellect, beperkt interesse, fragiel fysiek (heel lange kinn>moeite meten,last van gicht) -Incarnatie van het christelijk geloof *Titiaan, Karel V, 1533

Willem van Oranje

-Hoogste adel Nederlanden >Raad van State -Organiseert militair verzet tegen Alva >eerste acties in 1568 >1572: symbolische verovering Den Briel door watergeuzen -veteran, pragmatisch in religiezaken -vermoord in 1584 -schrijft apologie waarom hij in opstand tegen zijn vorst is gekomen >escalatie van conflict *Adriaen Thomasz. Key, Willem van Oranje (ca. 1570-1584)

Regulering

-Karel V en Filips II willen NL katholiek houden -Instellen censuur >Antwerpen belangrijk drukkerscentrum voor reformatorische geschriften >Index Leuven 1546 -Plakkaten die strenge vervolging opleggen >'Bloedplakkaat' 1550 >Meerderheid terechtgestelde 'ketters' zijn Anabaptisten -Bisdommenhervorming 1559 >Nieuwe kleinere bisdommen binnen de grenzen van de Bourgondische Kreits -Edict 1560 reguleert literaire praktijk >Verbod op religieuze spelen en refreinen , pre-censuur -Centrale overheid probeert ook op andere manieren de stedelike cultuur te reguleren -Hervorming van de armenzorg Edict 1531: creatie 'gemene beurzen' op stedelijk niveau -Optekening van de costumen >Poging tot rationalisering lokale en regionale gewoonterechten

Filips II

-Karel V laat zoon in 1549 blijde intredes maken in belangrijke steden -Vertrekt in 1559 definitief uit NL >Resideert in Escorial bij Madrid -Regeert anders als vader en voorgangers >Een van de eerste moderne vorsten, zet systeem van landvoogden voort >Landvoogden: Margaretha van Parma (bastaardzuster), Hertog van Alva (geen bloedverwant!) -'Bourgondische' Karel vs. 'Spaanse' Filips? >Filips toont weinig begrip voor politieke cultuur van de Nederlanden >Karel V geïdealiseerd in eigentijdse en latere literatuur *Het Escorial *Triomfboog voor intrede Karel en Filips in Antwerpen, 1549 *Titiaan, Filips II, 1550-51

De Habsburgers.

-Karel V maakt van Nederlanden een juridische eenheid -Vrede van Kamerijk, 1529 >Conflict met Frankrijk, Frankrijk verzaakt aan Vlaanderen en Artesië -Transactie van Augsburg, 1548 >Karel V: Duitse keizer, verhandelen met Bourgondië >Vorming van Bourgondische kreits >Karel laat zoon Filips in alle bepaalde NL delen hertog of graaf worden -Pragmatieke sanctie, 1549 >eerst andere erfregels in de gebieden >Gelijkschakeling erfopvolging in alle gewesten -Nog steeds personele unie >Geen koning in de Nederlanden! -Verdere centralisering bestuur >Collacterale Raden (1531) >Raad van State: hoge adel, binnenlandse en buitenlandse politiek >Raad van Financiën: hoge adel & financiële experten >Geheime Raad: juristen, belangrijkste bestuurlijke beslissingen

De Habsburgers

-Karel V: Zet verder op territoriale expansie Nederlanden >1521:Doornik: Prinsbistum, afwisselnd in handen van Franse koning & bourgondische vorsten >1523/24: Friesland & Groningen (oorlog) >1528: Overijssel en Utrecht (oorlog) >1543: Gelre (oorlog) -Vooral Oostgrens is zeer toevallig >Vb. Gelre vs. Kleef

Gerard Loyet, Karel de Stoute met Sint-Joris en de relikwie van Sint-Lambert (1471)

-Karel knieend, Sint-Joris: patroon-heiliger -Karel heeft reklwieen in handen -Karel onderstreept zijn eigen godige macht

3 belangrijke stromingen in NL

-Lutheranen >Augustijner monnik Maarten Luther wordt leider van Duitse Reformatie >1523: eerste martelaren worden terechtgesteld op de Brusselse markt >Heel wat Luthers drukwerk in Nederlanden >Lutheranisme zwartepunten: stuurde niet aan op grote revolutie in NL -Anabaptisten of Wederdopers >Radicale vleugel reformatie >Slaat vooral aan bij lagere sociale klassen in industriesteden bv. Kortrijk >Millenaristisch koninkrijk Münster 1534-35 >Koning Jan van Leiden >Mennonieten (<Menno Simons) keren zich af van de wereld -Lutheranen en katholieken werken samen >Münster-experiment eindigt in bloedbad -Calvinisten of gereformeerde protestanten >Franse jurist Johannes Calvijn voert Kerkhervorming in Bijbelse zin door in Génève >Institutio religionis christianae -Slaat na 1550 sterk aan in NL bij stedelijke middengroepen

De Val van Antwerpen

-Militaire reconquista door Alexander Farnese -Alexander Farnese: -goede militair en goede diplomaat -Biedt steden gunstige vredesvoorwaarden -Grote symbolwaarde 'Val van Antwerpen' 1585 -4 jaren tijd om stad te verlaten -Exodus uit grote Vlaamse en Brabantse steden >heel overtuigde protestanten -Zuidelijke NL: Terugkeer van katholieke ballingen -Vertreken uit religieuze reden >naar Keulen: worden radikaler,vormen broederschappen enz. *Frans Hogenberg, Intrede van Alexander Farnese in Antwerpen, 1585

De Habsburgers: Filips de Schone

-Moeder Maria van Bourgondië overlijdt in 1482 >Filips erft Bourgondische landen >'Natuurlijke prins' -Vader Maximiliaan van Habsburg wordt voogd tot meerderjarigheid >Felle strijd met Vlaamse steden over voogdij (1482-1492) -Huwelijk met Johanna 'de Waanzinnige' van Castilië >Spaanse erfenis -Voert pacificatiebeleid, maar sterft jong (1506) > in Spanje, wordt vergift >(Keizer) Maximiliaan als voogd voor kleinzoon Karel -Filips wilde politiek van Karel de Stoute verderzetten -Einde 15e eeuw: Vlaamse opstand -Huwelijk voor kinderen engageren met Spaanse koningskinderen -Filips: Politiek waarmee verhoudingen waarmee verhoudingen tussen steden worden verbeterd *Meester van de Magdalena-legende, Filips de Schone, ca.1490 *Filips de Schone op een Schutterswedstrijd in Gent in 1498 (Excellente Cronike van Vlaenderen, 1531)

De Kunstproductie

-Paneelschilderkunst >Van 'Vlaamse primitieven' naar 'early Netherlandish paintingÄ >Exposition des Primitifs Flamands in Brugge in 1902 >>Doornik,Brugge,Brussel >Overwegend religieuze kunst >>Altaarstukken voor kerken en kapellen: devotionele functie >Kunstenaars ontvangen opdrachten van hof en vanuit stedelijk milieu >>Jan van Eyck als hofschilder >>Edelen, burgers, broederschappen, buitenlandse kooplieden... >>Proces van distinctie tussen hof, adel en stedelijke burgerij -Bourgondische materiële cultuur reikt verder dan het artistieke >Kledij, devotie-objecten, meubilair...

Lekenvroomheid

-Persoonlijke zielenheil -Verinnerlijking: belang van navolging Christus >Moderne devotie: persoonlijke heiliging en religieuze oefening -Veruiterlijking: belang van rituelen, collectieve beleving religie >Broederschappen, processies, religieuze kunst

De pamflettenstrijd

-Plaatsen in bredere geschiedenis van Europese media -Drukpers als instrument, politiek wapen -Elk groot politiek conflict leidt tot sterke stijging pamfletten (Duitse reformatie, Nederlandse opstand, Engelse Civil Wars, Franse revolutie) -Vorming publieke opinie? >groepen met toegang tot nieuws -Verschillende vormen -gedrukte teksten >gebeurd in publieke vorm >constitutionele teksten >Argumenten voor- en tegenstanders >Spotdichten en -liederen -Prenten >Zowel spottend als verheerlijkend >Nieuwsprenten Frans Hogenberg -Ook pamfletten in handschrift! >Drukken duurt 1 tot 2 weken >Risico censuur >Lokale contexten

De Reformatie.

-Probleem Lutheranisme >Moeilijk te bepalen hoeveel mensen idee gevolgd zijn -sterke receptie Luther of waanbeeld van overheden? >spelen rederijkswedstrijd Gent 1539 op Index -overheid dacht het was fout >Index van verboden boeken -Probleem 'Erasmianisme' >Term uit die tijd >kritisch katholicisme Erasmus (niet eens met Klerus, kerk moest goed geleidt worden >Antiklerikalisme) -Verwerpt 'zielenheileconomie' > pleit voor algemene heileconomie -Grote invloed Erasmus of was Erasmus product van stedelijke cultuur Nederlanden? >Lof der zofheid verwant aan rederijkersteksten *Rederijkerswedstrijd Gent 1539

De rederijkers

-Rederijkerkamers>15e eeuw -Leden (amateurs) behoren tot de stedelijke middengroepen -Literaire oefeningen >Zondagse bijeenkomsten: refreinen >Publieke toneelopvoeringen >Wedstrijden tussen steden -Maatschappijbevestigend of -kritisch >Gesubidieerd door stedelijke overheiden >Maatschappelijke bekommernissen geschoolde middengroepen -Rederijkers organiseren veel feesten -Orthodox of heterodox? >Lekenvroomheid 15e eeuw >Religieus debat 16e eeuw *Het Brabantse landjuwel in 1561

Adriaen van de Venne, de zielenvisserij, 1614

-Scheiding is zichtbaar, regenboog: hoop voor NL, links: republiek, rechts: zuidelijke NL

Nieuwe grenzen

-Scheiding tussen N en Z is uitkomst van grillige militaire verloop -Kiemen opstand lagen in Zuiden -Haaks op bestaande economische en politieke tegenstellingen -Zuidelijke Nederlanden blijven onder Habsburgse dynastie -Spaanse later Oostenrijkse Nederlanden >Hoogste gezag in Madrid, later Wenen -Republiek = statenbond van 7 zelfstandige gewesten -Hoogste gezag bij staten-generaal

De Reformatie

-Sola scriptura (enkel teksten van bijbel)/sola fide (rechtvaardigheid door het geloof alleen, tijd in het vaargevuur te verminderen, goede daden verrichten, bidden, instrumentale manier om hemel te verdienen) >Luther vocht daartegen -Nederlanden zeer vatbaar voor Reformatie -Rol handel en intellectuele handwerken -Hoge geletterdheid *Liesveldtbijbel, 1526 (Nederlandse vertaling van de Lutherbijbel uit 1522)

Escalatie en pacificatie

-Spaanse furie in Antwerpen (4.11.1576) >8000 doden, plundering en verkrachtingen -Pacificatie van Gent (8 november 1567) -Staten-Generaal gaan autonoom optreden >beslissen dat ze vremde troepen gezamelijk gaan verdrijven -Religieus status quo -Herstel privileges

De weerstand

-Stedelijk particularisme -Complexe verhouding van stedelingen tot eenmaking en staatsvorming >Belang bij veilige handelsroutes en vrede >verzet tegen expansiepolitiek vorsten >verzet tegen eenmaking ten koste van eigen privileges -Regelmatig opstanden, vorst trekt echter steeds aan het langste eind door militair overwicht -Bv. onderwerping Brugge en Gent door Filips de Goede -Bv. verwoesting Luik door Karel de Stoute (1468) *De Gentenaren doen boete aan de hertog, 1453 (miniatuur)

Polarisatie

-Steeds minder uitzicht op eenheid of compromis -Mislukken 'religievredes' Willem van Oranje -Unie van Atrecht vs. Unie van Utrecht 1579 >Unie van Atrecht: Waals gewesten (grotere dominantie adel) verzoenen zich met Filips II >Unie van Utrecht: Holland-Zeeland en de calvinistische republieken zetten strijd verder -> wordt basistekst voor de Republiek -Plakkaat van Verlating 1581 -Staten-Generaal doen formeel afstand van Filips II -Willem v. O.: verlaten Filips II -Blijde incomste 1536 & Algemeen Privilege 1477 -Filips heeft eed van Blijde Incomste verbroken -Francois Anjou,broer Franse koning als nieuwe vorst *MHVH,Blijde inkomst van de hertog van Anjou in Antwerpen in 1582, ca.1582

Het 'Wonderjaar' 1566

-Succes calvinisme -Smeekschrift Eedverbond der Edelen (lagere adele, zien dat koning in Frankrijk tolerantere politiek voert > wensen tolerantie naar Frans model) >Ter verzachting van de plakkaten -Geuzen: van spotnaam naar eretitel >gueux: bedelaar >kleden als bedelaars , bedelwappen, hele cultuur daarond creeren >worden herkenbaar in straatbeeld >Eerste politiek partij geboren -Beeldenstorm: -Calvinistische reactie tegen katholieke beeldcultuur -Objecten in kerken vernieten, begint in westquartier -Enorme impacten in de NL, maar ook international

Kenniseconomie

-These Jan Luiten van Zanden -Fundamentele historische debat -Waarom heeft westen rond 1800 enorme industriele revolutie gekregen -Kenniseconomie West-Europa aan basis Industriële Revolutie >Vroege synergie tussen praktische en theoretische kennis -Door circulatie van kennis >Artesliteratuur (boeken waar kennis wordt openbaart, over verschillende thema's, wetenschappen) *Relatieve prijs van het boek in de Nederlanden *Astrologisch handboek, 15e eeuw

Frans Francken II, Allegorie op de troonsafstand van keizer Karel V , ca. 1630-40

-Troonafstand van Karel V -Links: broer Ferdinand -Rechts: zoon Filips II -Figuren op voorgrond (rechte hoek): 3 koningen: continenten: zwaart Africa, Amerika, Azië, Europa, de rest van zijn landen -Op de seul: plus ultra (links)

Vrede

-Twaalfjarig bestand 1609-21 -Mogelijkheden tot uitwisselingen -Rederijkerswedstrijden (thematiek hereniging) -Relatieve vervremding tussen katholieke Zuiden & calvinistische Noorden -Meer gelijknissen dan vaak wordt gezegd -Moeilijk te bepalen wanneer 80-jarig oorlog begint -Einde: Vrede van Münster 1648 >Erkenning Republiek en vastleggen grenzen *Frans Hogenberg, Afkondiging van het Twaalfjarig Bestand in Antwerpen, 1609

De mensen

-Van de instellingen naar de mensen die deze instellingen vormen -Vorming bovengewestelijke elites >Hoge adel >Profesionele elites >Uni Leuven, vorming ambtsadel >Inzetten familieleden (bastaarden) -opleiding wordt veel belangrijker -Headhunting >adel minder belangrijk

De Instellingen

-Van onderuit (representatieve organen) >Vorst is afhankelijk van onderdanen/steden voor financiële bijdragen >ontstaan van representatieve organen -standen vertegenwoordigen -In de verschillende gewesten representatieve organen voor overleg en het gemeenschappelijk formuleren van eisen naar de vorst toe -Staten-Generaal (1464): vorst raadpleegt vertegenwoordigers van verschillende gewesten samen

Nieuwe Grenzen

-Vanaf late 16e eeuw wordt opstand vooral een militaire strijd -Republiek boekt meeste successen -Generaliteitslanden veroveren (Staats-Vlaanderen,Staats-Brabant & Staats-Limburg) >Rechtstreeks onder Staten-Generaal Bufferzone ('Boven/onder de Moerdijk'>waar rivieren in Noordzee monden) -Enkele successen aan Spaanse kant >beleg van Oostende 1601-04

Aanleidingen en oorzaken - 'It's the economy, stupid'

-Vele oorzaken: -economie -Bourgondische welvaart >Onder Filips II leven steden luxe leven -2 scholen: Het begint door politarisering de kleine man slechter te gaan, mensen werken in loonarbeid, stedelijke middelklasse blijft welvarend en cultureel -Vanaf midden jaren 1550 crisis: >Spaans bankroet 1557 >Antwerpse economie onder spanning > Maar ook gevolgen voor kleine steden (verarming) -Climaat (Misoogsten,hongerwinter 1564,afnemen van het climaat) -Hongeropstand? -Economie speelt op alle manieren een rol *Pieter Bruegel de oude, Volkstelling te Bethlehem, 1566

De Bourgondisch hofcultuur

-Veranderende visies: van vorm naar functie -Johan Huizinga,Herfsttij der Middeleeuwen,1919 >Bourgondische hofceremonies zijn holle 'vormen' -Toenemende nadruk op functionaliteit >Samenstelling hof >Theaterstaat -Waarom Bourgondië? >Jonge dynastie met vurige wens voor koningstitel *Filips de Goede en zijn raadgevers (miniatuur)

De theaterstaat

-Zichtbaarheid van de vorst is erg belangrijk >Moet zich in alle gewesten laten herkennen, naar alle steden gaan >Open karakter hof >Feesten met internationale allure >>Banquet du Faisan in Rijsel in 1454 >>Kapitels Gulden Vlies -Vorstelijke rituelen, stedelijke rituelen >Blijde intreden >Formele erkenning van vorst door onderdanen >>Wederzijdse eedaflegging is kern >Uitgebreid ceremonieel >>Overhandiging sleutels >>Parcours langs belangrijkste plaatsen >>Tableaux vivants (vorstenspiegel) >>Spektakel (vuurwerk,wijnfonteinen,werpen munten...) >Huwelijken,dopen,uitvaarten... >Toernooien >Processies-generaal *Intrede van Johanna van Castilië in Brussel in 1496

De nationale clichés

-Zwaart punt van opstand: in het Zuiden -Opstand geen gevolg van nationale identiteit -Heel veel toeval (militaire toeval) -Idee van NL als eniteit nog heel nieuw in 16e eeuw -Historiografie Nederlanden -sleutelrol Nederlandse opstand: >Scheiding tussen Noord en Zuid >Ontstaan van Nederland -Historisch cliché: vrijheidsstrijd van protestantse Noorden tegen repressieve katholieke Spanje -Historische realiteit is veel complexer: >Politieke, economische, culturele en religieuze factoren >Opstand is tegelijkertijd burgeroorlog >Zwaartepunt ligt in de verstedelijkte gewesten van het Zuiden (Vlaanderen en Brabant) -Opstand geen gevolg maar oorzaak van nationale identiteiten

De Nederlandse Opstand

-bloedbad van alva -Filips II -begin van onafhankelijkheid -Protestaanse Noord vs. katholieke Zuiden

De instellingen

-centralisering voor bestuursinstellingen -Invoeren van een eenheidsmunt: vierlander (1434) >munt voor alle gebieden samen om niet altijd omterekenen (4 landen: Vlaanderen, Holland, Brabant, Henegouwen) -Overgang van ambulant systeem (reizend hof met hofraad) naar permanente instellingen > Financiën >>Rekenkamers in belangrijkste gewesten >controle inkomsten vorstelijke domeinen en rekeningen ondergeschikte besturen > bv. Rekenkamer Rijsel >Rekenkamer (Ambtenaren die rekeningen controleren) - Rechtsspraak >Gewestelijke raden >>Zaken in beroep of reformatie (bv.Raad van Vlaanderen,Raad van Brabant,Hof van Holland) -Karel de Stoute: oprichting centrale Rekenkamer en een Parlament (rechtspraak!) in Mechelen >Wordt na zijn dood tijdelijk teruggeschroefd > veel weerstand -Uitgebreid ambtenarenapparaat

De stedelijke middengroepen

-inwoners Antwerpen: 24.000 groeit tot 100.000 -Heel lang focus op Antwerpen >Maar functioneerd in dicht stedelijk netwerk >steden sterk (economisch) afhankelijk van elkaar -Relatieve welvaart voor stedelijke middengroepen >kleine ondernemers en handwerklieden -Verenigd in ambachten (heel belangrijk voor cultuur) -Hoog opgeleid -Kunstambachten, mode- en confectie-sector -Dienstensector -Middengroepen ontwikkelen eigen cultureel profiel *Quinten Massijs, De geldwisselaar en zijn vrouw, 1514

Cornelis Anthonisz., Maaltijd van de voetboogschutters te Amsterdam, 1533

-zelfde kleding (tweekleurig, op moven kleine flijsbojes (?) (Stickereien)), Hierarchie (voor een stuk op leeftijd gebaseerd), sobere tafel, tafel (samenhorigheid, samen eten), het religieuze (rechte hoek boven: Patronen Sint Joris...)

De Eeuw van Bourgondië

1384-1482

De Nederlandse opstand

1568-1648

De eeuw van Habsburg

ca. 1482-1568

De destructie van Gomorra

miniatuur in een handschrift van Raphael de Mercatel, eind 15e eeuw