Środki stylistyczne - przykłady i definicje

Parenteza (wtrącenie)

"(...) prosto do nieba czwórkami szli żołnierze z Westerplatte. (A lato było piękne tego roku). I tak śpiewali: Ach, to nic, że tak bolały rany, (...)" Zdanie wtrącone w nawiasie, które wyjaśnia kontekst, podaje jakiś nowy szczegół.

Epitet

"Brzydkie kaczątko", "słodki cukierek", "śmiały młodzieniec". Wyraz (przymiotnik, rzeczownik lub imiesłów) określający rzeczownik.

Kontrast

"Było nas dwóch braci i dwie różne miłości do Boga stwórcy: jeden baranki mu składał zarżnięte, drugi - pszenicę, kukurydzę i miętę, słodkie ogórki." Przedstawienie pewnego zjawiska poprzez ukazanie na tle lub obok zjawiska zupełnie odmiennego.

Metafora

"Choćbyśmy uczniami byli najtępszymi w szkole świata, nie będziemy repetować żadnej zimy ani lata." Figura, w której zestawione wyrazy zmieniają swoje dosłowne znaczenie. Mówienie o jednej rzeczy słowami opisującymi inną rzecz.

Aliteracja

"Co to Pokora, nie Po to gram, Bym Po kątach, swój animusz miał Pochować, Za chuj nie dam się PokonaćPopierdoliło się w życiu, Przez ten Pociąg do Promili, Poród, Pogrzeb, Poprawiny my i tak się Porobimy, Połówka na stole, Polej, chcę obalić ją, jak Khalidov." Powtórzenie w celach ekspresywnych jednej lub kilku głosek na początku lub w akcentowanych pozycjach kolejnych wyrazów tworzących zdanie lub wers.

Pytanie retoryczne

"Czemuż ty się, zła godzino, z niepotrzebnym mieszasz lękiem? Jesteś - a więc musisz minąć. Miniesz - a więc to jest piękne." Pytanie, na które nadawca nie oczekuje odpowiedzi (często sam na nie odpowiada), ma ono charakter oznajmujący. Forma pytania użyta jest nie w celu wyrażenia wątpliwości, ale po to, aby zwrócić uwagę słuchaczy, podkreślić jakiś fakt.

Pytanie porządkujące dyskurs

"Czy naprawdę niemieccy żołnierze są niezwyciężeni, jak bezustannie trąbi dumna faszystowska propaganda? Oczywiście nie! Historia pokazuje, że nie ma niezwyciężonych armii, i nigdy ich nie było. Armia Napoleona była uważana za niepokonaną, ale w końcu została pokonana." Pytanie, na które autor sam odpowiada później w tekście.

Paronomazja

"Grzeczny grzeszny." Zestawienie podobnie brzmiących słów o innym znaczeniu.

Paralelizm składniowy

"Gęby za lud krzyczące sam lud w końcu znudzą. I twarze lud bawiące na końcu lud znudzą." Stosowanie ciągów zdań o takiej samej lub podobnej budowie. Jest to równoległe występowanie podobnych zdań lub poszczególnych słów w obrębie fragmentu tekstu.

Polisyndeton

"I gnają, i pchają, i pociąg się toczy." Połączenie współrzędnych członów zdania lub zdań takimi samymi spójnikami.

Porównanie homeryckie

"I tak jak orzeł, ptak górski, najszybszy wśród uskrzydlonych,spada i lekko dopędza z chmur gołębicę spłoszoną -Ona wymyka się, pierzcha, lecz orzeł z wrzaskiem straszliwymZ bliska uderza, w drapieżnej duszy zdobyczy spragniony -Tak z zaciętością Achillespędził, a Hektor uciekał" Typ porównania w którym to, do czego porównujemy rozrasta się w ciągnący się opis. Cecha epopeji homeryckich.

Eufemizm

"Kobiece dni" - menstruacja, "kuźwa" - kurwa, "przestój w pracy" - strajk. Słowo lub wyrażenie użyte zastępczo w celu złagodzenia wyrażeń drastycznych, dosadnych lub nieprzyzwoitych.

Ironia

"Kochani ludożercy nie patrzcie wilkiem na człowieka który pyta o wolne miejsce w przedziale kolejowym zrozumcie inni ludzie też mają dwie nogi i siedzenie" Sprzeczność między dosłownym znaczeniem (sformułowania lub całego utworu) a jego znaczeniem właściwym, które nie zostało wyrażone wprost - drwina, złośliwość lub szyderstwo ukryte w wypowiedzi pozornie aprobującej.

Zgrubienie

"Kocisko" zamiast kot, "nochal" zamiast nos. Wyraz pochodny podkreślający wielkość czegoś lub wyrażający żartobliwe, pogardliwe lub poufałe nastawienie mówiącego do przedmiotu wypowiedzi.

Elipsa

"Kolor biały symbolizuje czystość, natomiast kolor żółty oznacza zdradę." -> zdanie bez zastosowania elipsy. "Kolor biały symbolizuje czystość, żółty - zdradę." -> zdanie z zastosowaniem elipsy. "Ja zrobię obiad, a Ty zrobisz kolację." -> zdanie bez zastosowania elipsy. "Ja zrobię obiad, Ty kolację." -> zdanie z zastosowaniem elipsy. Opuszczenie elementu zdania oczywistego ze względu na kontekst wypowiedzi. Można zastosować ją również z użyciem myślnika.

Pointa (puenta)

"Koniec i bomba, kto czytał ten trąba!" Zaskakujące sformułowanie podkreślające sens wypowiedzi lub utworu literackiego umieszczone na końcu.

Modyfikacja idiomu

"Kopnąć w biało-czerwony kalendarz." Modyfikacja wyrażenia złożonego formalnie o niezłożonym (=nieanalizowalnym) znaczeniu.

Zdrobnienie

"Koteczek" zamiast kot, "psinka" zamiast pies. Wyraz pochodny oznaczający przedmiot mniejszy od przedmiotu, którego nazwa stała się podstawą tego wyrazu, lub wyrażający pozytywne nastawienie uczuciowe mówiącego do przedmiotu wypowiedzi.

Apostrofa

"Litwo, ojczyzno moja..." Bezpośredni, często uroczysty zwrot do osoby, pojęcia, przedmiotu stosowany w utworze poetyckim.

Archaizm

"Machlować", sprzedawać; "Najady", nimfy wodne; "wyrocznica", wyrocznia. Wyraz, konstrukcja składniowa lub związek frazeologiczny, który wyszedł z użycia w danej formie języka.

Pleonazm

"Masło maślane"; "Banalnie proste." Związek wyrazowy, w którym jedna część wypowiedzi zawiera te same treści, które występują w drugiej części.

Kolokwializm (potocyzm)

"Mieć łeb na karku"; "jechać po bandzie"; "pójść do pudła"; "siedzieć w kiciu." Wyraz, wyrażenie lub forma składni - stosowane wyłącznie w języku potocznym.

Wyliczenie (enumeracja)

"Moc, myśl, żal, strach, pot, krew, sen zwyciężony, Zdrada, powrozy, łzy, sąd i niemiły Twarzy policzek, i rózgi, co biły, Słup, cierń, krzyż, gwóźdź, żółć i bok otworzony." Wymienianie w tekście kolejnych elementów pewnej całości, służący zwróceniu uwagi na prezentowane treści, wzmocnieniu znaczenia wypowiedzi.

Animalizacja

"Mundurowy szczekał na młodych rekrutów." Używana w celu nadania rzeczom lub osobom cech zwierzęcych, służy deprecjacji.

Metonimia

"Mówiono o Norwidzie, oprawnym we wstążki." - Oczywiście mowa tutaj o tomiku poezji autorstwa Norwida. Zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w uchwytnej zależności.

Antyteza

"Nibym wolny, a jednak ciężą mi kajdany" Figura polegająca na zestawieniu pojęć lub sądów sprzecznych, kontrastowych dla wywołania silniejszego wrażenia.

Wieloznaczność (polisemia)

"Nie ma dobrego rozwiązania Dlatego wszyscy tu noszą Na szyi Węzeł gordyjski" Wieloznaczność wyrazów, wyrażeń lub zdań zależna od zróżnicowania ich kontekstu, tj. otoczenia słownego, oraz od sytuacji wypowiedzi.

Litota

"Niemały" zamiast wielki, "niegłośny" zamiast cichy. Jest podobnie jak eufemizm przeciwieństwem hiperboli, tyle że eufemizm dotyczy łagodzenia określeń negatywnych, litota może zaś służyć osłabieniu sformułowań także pozytywnych czy neutralnych.

Wykrzyknienie (eksklamacja)

"O, jakże wielką była roztropność i doskonałość Bolesława, który w sądzie nie miał względu na osobę, narodem rządził tak sprawiedliwie, a chwałę Kościoła i dobro kraju miał za najwyższe przykazanie!" Krótkie zdanie wykrzyknikowe lub równoważnik zdania, zawierające ważną treść, będące wyrazem gwałtownej emocji.

Instrumentacja głoskowa

"Otworzono szeroko dębowe wierzeje" - przez powtarzanie "o" i dobór długich wyrazów daje wrażenie otwartości, szerokości, przestrzenności. Bliskie sąsiedztwo powtarzających się podobnych głosek. W ten sposób powstaje dodatkowa warstwa estetyczna utworu, często podlegająca odrębnej interpretacji.

Anakolut

"Otwórz oczy, to jesteś tryskającym powietrzem zdrój żywy." Poszarpane zdania, które kłócą się z porządkiem logicznym i są niepoprawne gramatycznie.

Paradoks

"Pierwszym warunkiem nieśmiertelności jest śmierć." Twierdzenie logiczne prowadzące do zaskakujących lub sprzecznych wniosków, w retoryce sformułowanie świadomie zawierające taką pozorną sprzeczność.

Synestezja

"Pijmy kwiatów woń trzeźwą"; "srebrzystoturkusowa cisza"; "ciche mgły wieczoru schodziły z nieba głucho." Przypisywanie jakiemuś zmysłowi wrażeń odbieranych innym zmysłem.

Asyndeton

"Przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem"; "Miasto. Masa. Maszyna"; "Wolność, równość, braterstwo". Łączenie zdań lub ich części bez użycia spójnika.

Ożywienie (animizacja)

"Ryk wód, wicher z tryumfem zawył, pomp złowieszcze jęki, ostatnie liny majtkom wyrwały się z ręki." Nadanie rzeczom lub osobom cech zwierzęcych.

Przerzutnia

"Róść ja dopóty będę, dopóki na schody Kapitolu z westalką cichą kapłan kroczy." Przeniesienie części zdania, wyrazu lub grupy wyrazów połączonych znaczeniowo do następnego wersu lub kolejnej strofy. Rozbicie sensu zdania na dwie części, co uwydatnia (podkreśla) przerzucony fragment.

Trawestacja

"Sensacja niesłychana: pani zdradziła pana. I zostały na biurku te słowa: - Drogi Jurku, przebacz. Jadę przez Kielce. Fatum. Zupa w butelce." jest trawestacją ballady A. Mickiewicza "Lilie": "Zbrodnia to niesłychana, Pani zabija pana; Zabiwszy grzebie w gaju, Na łączce przy ruczaju, Grób liliją zasiewa, Zasiewając tak śpiewa: "Rośnij kwiecie wysoko, Jak pan leży głęboko; Jak pan leży głęboko, Tak ty rośnij wysoko" Parafraza utworu literackiego, polegająca na zmianie stylu (z poważnego na komiczny lub odwrotnie), zachowująca jego podstawowe elementy kompozycyjne oraz podejmowany temat.

Symbol

"Statek pijany" Rimbauda - wędrówka statku jako symbol ludzkiego życia. Konkretny motyw, bądź zespół motywów, pojęć (myślowych odpowiedników nazwy), obrazów, które oprócz znaczenia dosłownego, konwencjonalnego (czyli wynikającego z umowy) mają także znaczenie ukryte. Symbol w literaturze, w przeciwieństwie do alegorii, jest niejednoznaczny, jego znaczenie przenośne (metaforyczne) nie jest wskazane bezpośrednio, należy je odczytywać w kontekście całego utworu. Jeden symbol może mieć wiele znaczeń, możliwości jego interpretacji są swobodne (nieograniczone regułami).

Onomatopeja

"Stoi na stacji lokomotywa, Ciężka, ogromna i pot z niej spływa: Tłusta oliwa. Stoi i sapie, dyszy i dmucha, Żar z rozgrzanego jej brzucha bucha: Buch - jak gorąco! Uch - jak gorąco! Puff - jak gorąco! Uff - jak gorąco! Już ledwo sapie, już ledwo zipie, A jeszcze palacz węgiel w nią sypie." Imitowanie za pomocą mowy dźwięków pozajęzykowych.

Inwersja (szyk przestawny)

"Sztylet uderza w zamku cicho, Sto uszu każdy kąt ma pusty, Więc Hamlet nie chcąc budzić licha, Bezgłośnie śmieje się przed lustrem" Szyk wyrazów w zdaniu, który na tle powszechnego języka literackiego odczuwa się jako niezwykły z powodu zmiany normalnej kolejności zależnych od siebie składniowo wyrazów lub z powodu rozbicia jednolitych grup składniowych przez wtrącenie słów do nich nie należących.

Porównanie

"Szybki jak błyskawica"; "zwinny niby sarna"; "silny niczym niedźwiedź"; "czerwony jak ogień." Zestawienie dwóch wyrazów, porównywanego i porównującego, połączonych wyrazami: jak, jako, jak gdyby, niby, niczym, na kształt, podobnie do.

Anafora

"Szybko, zbudź się, szybko, wstawaj. Szybko, szybko, stygnie kawa! Szybko, zęby myj i ręce!" Powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych segmentów wypowiedzi.

Oksymoron (epitet sprzeczny)

"Słodka gorycz", "żyjąc umieram", "mroczne światło." Związek wyrazowy obejmujący dwa różne, najczęściej sprzeczne znaczeniowo wyrazy.

Gradacja (stopniowanie)

"Twe oczy, skąd Kupido na wsze ziemskie kraje, Córo możnego króla, harde prawa daje, Nie oczy, lecz pochodnie dwie nielitościwe, Które palą na popiół serca nieszczęśliwe. Nie pochodnie, lecz gwiazdy, których jasne zorze Błagają nagłym wiatrem rozgniewane morze. Nie gwiazdy, ale słońca, pałające różno, Których blask śmiertelnemu oku pojąć próżno. Nie słońca, ale nieba..." Uszeregowanie słów lub sformułowań według tego, jak się nasila lub słabnie ich intensywność znaczeniowa lub ekspresywna.

Neologizm

"Tylko brzoza kwitnąc w światów mnóstwo całe swoje w snach odmilkłe brzóstwo z nagłym szeptem wcudziła do strumienia, gdzie raz jeszcze w brzozę się zamienia." Nowy wyraz, utworzony w języku zgodnie z obowiązującymi w nim zasadami. Powstaje w celu nazwania dopiero powstałych przedmiotów bądź zjawisk.

Dialektyzm

"Uświerknąć" zamiast zanudzić się; "na nogach" zamiast piechotą. Element językowy właściwy pewnemu dialektowi, używany głównie w komunikacji ustnej. Dialektyzmem może być np. pojedynczy wyraz lub połączenie wyrazowe (frazeologizm).

Personifikacja (uosobienie)

"Wiatr z obłoków warkocz plecie." "Dopóki nam Ziemia toczy się, zdumiona obrotem spraw." Metaforyczne przedstawianie zwierząt i roślin, przedmiotów nieożywionych, zjawisk lub idei jako osób ludzkich.

Hiperbola

"Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu, Wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi, Śród fali łąk szumiących, śród kwiatów powodzi, Omijam koralowe ostrowy burzanu." Zwrot stylistyczny polegający na zamierzonej przesadzie w opisie przedmiotu lub zjawiska.

Epifora

"Z otchłani klęsk i cierpień podnoszę głos do ciebie, Nirwano! Przyjdź twe królestwo jako na ziemi, tak i w niebie, Nirwano! Złemu mnie z szponów wyrwij, bom jest utrapień srodze, Nirwano! I niech już więcej w jarzmie krwawiącym kark nie chodzę Nirwano!" Powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na końcu kolejnych segmentów wypowiedzi.

Powtórzenie (paralelizm)

"Zieleń, zieleń, coraz więcej zieleni i przestrzeni." Kilkakrotne pojawienia się w utworze tego samego elementu wypowiedzi, może to być zarówno głoska, która tworzy rym, wyraz, całe zdanie, jak i motyw, temat, postać.

Antonim

"Zimno" - "ciepło", "suchy" - "mokry", "jasny" - "ciemny". Wyrazy i wyrażenia o przeciwstawnym znaczeniu w stosunku do innych wyrażeń lub wyrazów. Antonimy rozumiemy więc jako pary lub grupy wyrazów. W przypadku par antonimicznych mamy do czynienia z oczywistymi zestawieniami, takimi jak ciepło - zimno, mało - dużo, dobrze - źle. Grupy wyrazów antonimicznych to natomiast przypadki, w których antonimów danego słowa jest wiele, na przykład do słowa zakalec można wskazać takie wyrażenia jak doskonały wypiek, puszyste ciasto itp.

Epitet malarski

"Śnieżne biodra", "złocistobiałe chmury", "srebrzyste pióra". Epitet malarski jest to zestawienie rzeczownika z określającym go przymiotnikiem lub rzeczownikiem, które służy obrazowości literackiego przedstawienia. Epitety takie określają barwy i ich natężenia, oświetlenie przestrzeni.

Alegoria

"Żem dla ojczyzny sterał moje lata młode; A póki okręt walczył - siedziałem na maszcie, A gdy tonął - z okrętem poszedłem pod wodę... Testament mój Juliusza Słowackiego" Motyw lub zespół motywów, który poza znaczeniem dosłownym i bezpośrednio przedstawionym ma ukryte znaczenie dodatkowe, pozostawione domyślności czytelnika lub wyjaśnione przez autora.

Peryfraza (omówienie)

Media - "czwarta władza"; narkotyki - "biała śmierć"; lato/wakacje - "sezon ogórkowy"; donosiciel - "gumowe ucho"; Rzym - "wieczne miasto."; Zastąpienie określenia powszechnego wielowyrazowym opisem, charakteryzującym typowe cechy danego przedmiotu, czynności, osoby itp.

Aluzja literacka

Plama na czole Balladyny podobna do niedających się zmyć plam z krwi na dłoniach Lady Makbet. Nawiązanie, odwołanie do innego tekstu, stylu, zjawiska literackiego za pomocą określonych sygnałów rozpoznawalnych dla odbiorcy - wymaga znajomości kultury literackiej.

Reifikacja (urzeczowienie)

Reifikacja i dehumanizacja w prozie czasów wojny i okupacji - Żydzi niczym nie różniący się od przedmiotów. Traktowanie czegoś (np. abstrakcji, konstrukcji myślowej) jako rzecz, uważanie czegoś za rzecz; przemienienie, przeistoczenie czegoś w coś konkretnego, obiektywnego; nadanie czemuś określonej treści i formy; materializacja.

Metafora systemowa

Step jest jak ocean w "Stepach akermańskich" Adama Mickiewicza: "Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu, Wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi, Śród fali łąk szumiących, śród kwiatów powodzi, Omijam koralowe ostrowy burzanu. Już mrok zapada, nigdzie drogi ni kurhanu; Patrzę w niebo, gwiazd szukam przewodniczek łodzi; Tam z dala błyszczy obłok? tam jutrzenka wschodzi? To błyszczy Dniestr, to weszła lampa Akermanu. Stójmy! — Jak cicho! — Słyszę ciągnące żurawie, Których by nie dościgły źrenice sokoła; Słyszę, kędy się motyl kołysa na trawie, Kędy wąż śliską piersią dotyka się zioła. W takiéj ciszy — tak ucho natężam ciekawie, Że słyszałbym głos z Litwy. — Jedźmy, nikt nie woła!" Nadrzędna myślowa metafora w tekście, z której wywodzą się inne metafory.

Wulgaryzm

„Chuj"; „pizda"; „jebać"; „pierdolić"; „kurwa". Wyraz, wyrażenie lub zwrot uznawany przez użytkowników danego języka za nieprzyzwoity lub ordynarny.