Íslenska 10. bekkur - málfræði lokapróf - vorönn 2016

nafnháttarmerkið - nhm

AÐ dansa

Myndmál ljóða

Beinmynd, (við)líking, myndhverfing, persónugerving, vísun, tákn

Myndmál ljóða - persónugerving

Dauðir hlutir, hugmyndir og fyrirbæri náttúrunnar fá mannlega eiginleika

Myndmál ljóða - bein mynd

Einfaldar og auðskildar myndir úr veruleikanum eins og hann er. mjög basic

orðaforði í íslensku

Erfðaorð, tökuorð, nýyrði

Smáorð

FASUN - forsetn, atviks, samteng, upphróp, nafnhátt

Nafnorð - no

Fallbeygjast, bæta við sig greini, fleira. Muna sérnöfn og samnöfn

staðbundinn framburður - raddaður framburður

L,m,n verða meira áberandi í framburði undan p,k,t - þekkist hjá fólki í eyjafjarðarsýslu, akureyri og þar í kring

Fallorð

LANGAFAT -A in

Myndmál ljóða - vísun

Skírskotað er til einhvers utan verksins, eitthvað annað nefnt. Til að skilja textann þarf að þekkja þessi verk

Myndmál ljóða - tákn

Tákn er orð eða hlutur sem táknar annað en sig sjálft - td kross, rós, hjarta Tékn eru tvenns konar: tákn sem skáldið skapar í 1 ljóði og er einstakt fyrir það, Hefðbundin tákn sem hafa ákveðna merkingu (kross fyrir kristni, fjallkona fyrir ísland, rauður fyrir ást)

helstu i-hljóðvörp

a-e, á-æ, ó-æ, e-i, u-y, ju-y, o-y, ú-ý, jú-ý, jó-ý, au-ey

helstu u-hljóðvörp

a-ö, a-u

setningafræði - andlag

andlag er fallorð í aukafalli sem stýrist af áhrifssögn -- árni ekur bílnum (þgf)

staðbundinn framburður - linmæli

andstæðan við harðmæli, p,k,t hljóma eins og b, g, d - víða á Suðurlandi og suðvesturlandi

setningafræði - atviksliður

atviksliður er hvert einstaka atviksorð -- það er ALLTAF gaman í sundi

orðmyndun - beygingarending

beygingarending er sá orðhluti sem bætist við til að sýna mismunandi beygingarendingar orðsins - helstu endingar: fallendingar (hest-um), persónuendingar (góð-ar), nafnháttarendingar (skrif-a)

helstu klofningar

e-ja, e-jö

Hljóðfræði

einhljóð: í, i, u, ú, e, ö, a, o tvíhljóð: ei/ey, æ, au, ó, á Sérhljóð og samhljóðin í kringum það kallast atkvæði í íslensku er áherslan oftast á 1 atkvæði, stundum líka 3

setningafræði - einkunn

einkunn er fallorð sem stendur með öðru fallorði, oftast nafnorði, og einkennir það eða þrengir merkingu þess -- Árni BJARNASON er árbæingur, árni LITLI er árbæingur Einkunn er 2: hliðstæð einkunn -- stendur í sama kyni, tölu og falli og orðið sem hún á við (árni litli), Eignarfallseinkunn -- stendur í eignarfalli og stýrist af orðinu sem hún á við (dóttir PRESTSINS)

forsetning - fs

eru á undan fallorðum i aukafalli - Í bílnum, HJÁ mér, Á tali

setningafræði - forsetningarliður

forsetningarliður er forsetning ásamt fallorði/um sem hún stýrir -- árni er að tala VIÐ ÓSKAR

orðmyndun - forskeyti

forskeyti er sá orðhluti sem er aukið framan við rót - algeng forskeyti: ó- al- tor- mis-

sagnorð - hættir

framsöguháttur fh: venjulega nútíð eða þátíð, oft bein fullyrðung eða spurning -- fer-fór boðháttur bh: alltaf 2.p, skipun -- farðu-farið nafnháttur nh: að, endar á -a -- fara viðtengingarháttur vh: hjálparorðið þótt (ég), eitthvað mögulegt -- þótt ég fari/færi lýsingarháttur nútíðar lh.nt.: endar alltaf á -andi -- farandi lýsingarháttur þátíðar lh.þt.: kemur alltaf á eftir sögnunum hafa, vera, verða, geta, koma -- ég hef farið

Setningafræði - helstu hugtök

frumlag (frl), umsögn (ums), andlag (andl), sagnfylling (sf), einkunn (eink), forsetningarliður (fl), atviksliður (al), tengiliður (tl)

setningafræði - frumlag

frumlag er fallorð í nefnifalli sem er sá sem gerir/framkvæmir það sem umsögnin segir -- ÁRNI er árbæingur Samsett frumlag er fleiri en 1 fallorð í röð sem hlutverk frumlags -- ÁRNI og ÓSKAR eru árbæingar

töluorð - to

frumtölur - einn, 2, þrír raðtölur - fyrsti annar þriðji

sagnorð - myndir

germynd gm: gerandinn í aðalhlutverki -- hann kyssir hana miðmynd mm: sögnin endar á st í öllum föllum -- þau kysstuST þolmynd þm: alltaf 2 sagnir, þolandinn í aðalhlutverki -- hún var kysst af honum

Upphrópun - uh

ha, hæ, ó, já nei, æ

sagnorð - áhrifs sagnir/lausarsagnir

hafa áhrif á fall fallorðs áhrifssagnir - á undan fallorðum í aukafalli - hann keypti hest (þf) áhrifslausarsagnir - á undan fllorðum i nf - hann heitir Guðmundur (nf)

staðbundinn framburður

harðmæli, linmæli, raddaður framburður, hv- og kv-framburður, skaftfellskur einhljóðaframburður, vestfirskur einhljóðaframburður

hugblær ljóðs

hvaða tilfinningar ljóðið vekur hjá lesandanum - leiðir til að finna hugblæ ljóðs: hvernig tilfininngu vekur ljóðið? hvernig vekur það þá tilfinningu? hvaða spurningar vakna? hvaða erindi á skáldið við lesandann? með hvernig raddblæ á að lesa ljóðið?

helstu hljóðvörp í íslensku

i-hljóðvörp u-hljóðvörp klofning hljóðskipti

rím

karlrím/einrím: rímorðin eru 1 atkvæði kvenrím/tvírím: rímorðin eru 2 atkvæði veggjað rím/þrírím: rímorðin eru 3 atkvæði Ef sérhljóð og samhljóð ríma er það heilrím Ef sérhljóð er breytilegt en samhljóð ríma er það hálfrím Endarím: rímorðin eru í enda línu Víxlrím: lína 1&3 og 2&4 ríma Runurím: þegar lína 1&2 og 3&4 ríma

greinir - gr

laus - hinn, hið, hin viðskeyttur - hesturINN, stelpaN

atviksorð - ao

lýsa hversu oft - oft, aldrei, alltaf, sjaldan lýsa hvenær - bráðum, seint, snemma, i gær lýsa hvar - úti, inni, heima, uppi lýsa hvernig - fallega, vel, illa, vandlega Ekki rugla við lo, geta sumar stigbreyst Gott lo - vel ao

málsgrein

málsgrein er gerð úr 1 eða fleiri setningum, felur alltaf í sér sjálfstæða hugsun, fjöldi umsagna segir um fjölda setninga, afmarkast af punkti

Sagnorð - so - tíðir

nútíð (ég fer), þátíð (ég fór), framtíð (ég mun fara) nútíð og þátíð eru ósamsettar tíðir (bara 1 sögn (nema í þolmynd))

ljóðstafasetning

oftast 2 eins í fyrri línu (stuðlar) og 1 fremstur í neðri línu (höfuðstafur). Ef samhljóð þá þarf að hafa sama staf alltaf, sérhljóð stuðla við hvort annað (ei og au mynda 1 hljóðstaf) sér reglur um s: ef k,l,m,n,p,t er á eftir S verður það líka að vera í orðinu sem stuðlað er við.

orðaforði í íslensku - erfðaorð

orð af íslenskum eða norrænum rótum runnin, komu með landnámsmönnunum

orðaforði í íslensku - nýyrði

orð sem eru annaðhvort búin til með þýðingum eða gömul og geng orð sem fyrir eru í málinu eru tekin og þeim gefin ný merking

orðaforði í íslensku - tökuorð

orð sem við höfum tekið inn í málið frá örðum þjóðum, fylgja oft td nýjungum í tækni og vísindum, matargerð, tísku, íþróttum eða menningarsögu, einnig komu mörg tökuorð með kristintökunni

sagnorð - persónulegar og ópersónulegar

persónulegar sagnir - breytast þegar maður skiptir um persónu ég mála - hún málar ópersónulegar sagnir - breytast ekki þegar maður skitpir um persónu mig dreymir - hann dreymir

orðmyndun - rót

rót nefnist fumatkvæði orðs, er oft aðeins 1 orð, oft verða til mörg orð af sömu rót með hljóðbreytingum

orðmyndun

rót orðs + forskeyti + viðskeyti (ef er) verður að stofn stofn orðs er sá hluti orðs sem er eins í öllum beygingamyndum

setningafræði - sagnfylling

sagnfylling er fallorð í nefnifalli sem stendur með áhrifslausri, ósjálfstæðri umsögn til fyllingar í hugsuninni -- árni er ÁRBÆINGUR

Bygging ljóðs

segir um hvernig einstakir hlutar ljóðsins raðast saman og mynda heild - formeinkenni (td skipting í línur og erindi), hefðbundinn eða óhefðbundinn bragarháttur, rím ljóðstafir atkvæðafjöldi og orðaröð

setning

setning er orðasamband sem hefur eina umsögn, afmarkast með tengiorði eða kommu -- sumarið kemur brátt

sagnorð - ó/sjálfstæð

sjálfstæðar sagnir: segja fulla hugsun -- ég les... langa bók ósjálfstæðar sagnir: segja ekki fulla hugsun -- ég heiti

stofn lo so no

so: í nafnhætti -sérhljóði -- dansa -a = dans no: þf et -- hestur, um HEST lo: kvk et -- hún er KLÁR

sagnorð - sterkar, veikar, blandaðar

sterkar beygjast í 4 km, veikar og ri í 3 (1,2,4) veik: ég labbaði í gær -- endar á ði, di, ti, i, er veik sterk: ég gekk í gær -- endar ekki á ði,di,ti, er sterk ri sagnir: ég reri í gær -- enda á ri í 2 km, beygjast veik, róa, gróa, núa, snúa núþálegar sagnir - beygjast asnalega, eru 11: eiga, mega, knega, unna, kunna, muna, munu, skulu, þurfa, vita, vilja

sagnorð - orsakasagnir

sterkar sagnir - 2. km verður að veikri sögn fljúga, flaug -- fleygja

Lýsingarorð - lo

stigbreytast, bæta við sig greini, fallbeygjast, hliðstæð og sérstæð

setningafræði - tengiliður

tengiliður er hver einstök samtenging -- Margrét er svöng OG þyrst

samtenging - st

tengir saman setningar eða orð einyrtar - og, en, eða, ef, heldur, þótt fleiryrtar - bæði og, vegna þess að fleygðar - þu getur ANNAÐHVORT komið EÐA farið

setningafræði - umsögn

umsögn er sögn í persónuhætti eða sagnasamband (fleiri en 1) þar sem 1 sagnanna er í persónuhætti umsögn + frumlag = kjarni setningar

orðmyndun - viðskeyti

viðskeyti er sá orðhluti sem er skeytt aftan við rót til að mynda ný orð - algeng viðskeyti eru: -að-, -an, -and-, -ar-, -ing, -ling-, -ug, -un Aðlingunarandingugan

Fornöfn

ÁSAPÓE - ábendingar (sá, þessi, hinn), spurnar (hver, hvor, hvaða, hvílíkur), afturbeygða (sig), persónu (1,2 og 3 p.), óákveðin (vísan), eignar (minn, þinn), tilvísunar (?)

staðbundinn framburður - harðmæli

Ákveðnir samhljóðar (p,t,k) heyrast mjög vel eftir löngu sérhljóði - víða á Norðurlandi, mikið í kringum eyjafjörð

Myndmál ljóða - myndhverfing

Þú ert ekki eins og asni, heldur ertu asni. Samanburður tveggja ólíkra hljuta án samlíkingarorðum

staðbundinn framburður - skaftfellskur einhljóðaframburður

á undan -ji er borið fram langt einhljóð, magi væri mæji hjá flestum en ma-ji með skaftfe. - þekkist í skaftafellssýslu og Vík í mýrdal

staðbundinn framburður - vestfirskur einhljóðaframburður

á undan -ng er borið fram langt einhljóð, ekki lángur heldur la-ngur - þekkist á vestfjörðum

sagnorð - afleidar myndir sterkra sagna

ég flýg núna (1.p, fh, et, nt) þótt ég fljúgi núna (1.p, vh, et, nt) þótt ég flygi í gær (1.p, vh, et, þt)

helstu hljóðskipti (það er nóg að kunna hin 3)

í-ei-i-i, jó,jú,ú-au-u-o, e,i-a-u-o,u, e,o-a-á-u,o, e,i-a-á-e, a-ó-ó-a,e, á-ó

staðbundinn framburður - hv- og kv- framburður

þegar fólk gerir greinamun í framburði á hv og kv, skýrara h hljóð - þekkist á suðausturhorni, höfn í hornafirði

Myndmál ljóða- (við)líking

þekkist á hjálparorðunum: eins og, lókt og, o.fl. Eitthvað er eins og eitthvað

sagnorð - kennimyndir

1. km: að 2 .km: ég x í gær 3. km: við x í gær 4. km: ég hef x

Orðflokkarnir 11

No, lo, so, fn, gr, to, ao, st, fs, nhm, uh

aðal- og aukasetningar

Sjálfstæð setning segir fulla hugsun og er um leið aðalsetning, ef aðalsetning byrjar á samtengingu verður það að vera aðaltenging (en, heldur, enda, og, eða, ellegar, bæði og, hvorki né, annaðhvort eða, hvort eða, ýmist eða (allar hinar eru aukatengingar))