Íslenska 10. bekkur - málfræði lokapróf - vorönn 2016
nafnháttarmerkið - nhm
AÐ dansa
Myndmál ljóða
Beinmynd, (við)líking, myndhverfing, persónugerving, vísun, tákn
Myndmál ljóða - persónugerving
Dauðir hlutir, hugmyndir og fyrirbæri náttúrunnar fá mannlega eiginleika
Myndmál ljóða - bein mynd
Einfaldar og auðskildar myndir úr veruleikanum eins og hann er. mjög basic
orðaforði í íslensku
Erfðaorð, tökuorð, nýyrði
Smáorð
FASUN - forsetn, atviks, samteng, upphróp, nafnhátt
Nafnorð - no
Fallbeygjast, bæta við sig greini, fleira. Muna sérnöfn og samnöfn
staðbundinn framburður - raddaður framburður
L,m,n verða meira áberandi í framburði undan p,k,t - þekkist hjá fólki í eyjafjarðarsýslu, akureyri og þar í kring
Fallorð
LANGAFAT -A in
Myndmál ljóða - vísun
Skírskotað er til einhvers utan verksins, eitthvað annað nefnt. Til að skilja textann þarf að þekkja þessi verk
Myndmál ljóða - tákn
Tákn er orð eða hlutur sem táknar annað en sig sjálft - td kross, rós, hjarta Tékn eru tvenns konar: tákn sem skáldið skapar í 1 ljóði og er einstakt fyrir það, Hefðbundin tákn sem hafa ákveðna merkingu (kross fyrir kristni, fjallkona fyrir ísland, rauður fyrir ást)
helstu i-hljóðvörp
a-e, á-æ, ó-æ, e-i, u-y, ju-y, o-y, ú-ý, jú-ý, jó-ý, au-ey
helstu u-hljóðvörp
a-ö, a-u
setningafræði - andlag
andlag er fallorð í aukafalli sem stýrist af áhrifssögn -- árni ekur bílnum (þgf)
staðbundinn framburður - linmæli
andstæðan við harðmæli, p,k,t hljóma eins og b, g, d - víða á Suðurlandi og suðvesturlandi
setningafræði - atviksliður
atviksliður er hvert einstaka atviksorð -- það er ALLTAF gaman í sundi
orðmyndun - beygingarending
beygingarending er sá orðhluti sem bætist við til að sýna mismunandi beygingarendingar orðsins - helstu endingar: fallendingar (hest-um), persónuendingar (góð-ar), nafnháttarendingar (skrif-a)
helstu klofningar
e-ja, e-jö
Hljóðfræði
einhljóð: í, i, u, ú, e, ö, a, o tvíhljóð: ei/ey, æ, au, ó, á Sérhljóð og samhljóðin í kringum það kallast atkvæði í íslensku er áherslan oftast á 1 atkvæði, stundum líka 3
setningafræði - einkunn
einkunn er fallorð sem stendur með öðru fallorði, oftast nafnorði, og einkennir það eða þrengir merkingu þess -- Árni BJARNASON er árbæingur, árni LITLI er árbæingur Einkunn er 2: hliðstæð einkunn -- stendur í sama kyni, tölu og falli og orðið sem hún á við (árni litli), Eignarfallseinkunn -- stendur í eignarfalli og stýrist af orðinu sem hún á við (dóttir PRESTSINS)
forsetning - fs
eru á undan fallorðum i aukafalli - Í bílnum, HJÁ mér, Á tali
setningafræði - forsetningarliður
forsetningarliður er forsetning ásamt fallorði/um sem hún stýrir -- árni er að tala VIÐ ÓSKAR
orðmyndun - forskeyti
forskeyti er sá orðhluti sem er aukið framan við rót - algeng forskeyti: ó- al- tor- mis-
sagnorð - hættir
framsöguháttur fh: venjulega nútíð eða þátíð, oft bein fullyrðung eða spurning -- fer-fór boðháttur bh: alltaf 2.p, skipun -- farðu-farið nafnháttur nh: að, endar á -a -- fara viðtengingarháttur vh: hjálparorðið þótt (ég), eitthvað mögulegt -- þótt ég fari/færi lýsingarháttur nútíðar lh.nt.: endar alltaf á -andi -- farandi lýsingarháttur þátíðar lh.þt.: kemur alltaf á eftir sögnunum hafa, vera, verða, geta, koma -- ég hef farið
Setningafræði - helstu hugtök
frumlag (frl), umsögn (ums), andlag (andl), sagnfylling (sf), einkunn (eink), forsetningarliður (fl), atviksliður (al), tengiliður (tl)
setningafræði - frumlag
frumlag er fallorð í nefnifalli sem er sá sem gerir/framkvæmir það sem umsögnin segir -- ÁRNI er árbæingur Samsett frumlag er fleiri en 1 fallorð í röð sem hlutverk frumlags -- ÁRNI og ÓSKAR eru árbæingar
töluorð - to
frumtölur - einn, 2, þrír raðtölur - fyrsti annar þriðji
sagnorð - myndir
germynd gm: gerandinn í aðalhlutverki -- hann kyssir hana miðmynd mm: sögnin endar á st í öllum föllum -- þau kysstuST þolmynd þm: alltaf 2 sagnir, þolandinn í aðalhlutverki -- hún var kysst af honum
Upphrópun - uh
ha, hæ, ó, já nei, æ
sagnorð - áhrifs sagnir/lausarsagnir
hafa áhrif á fall fallorðs áhrifssagnir - á undan fallorðum í aukafalli - hann keypti hest (þf) áhrifslausarsagnir - á undan fllorðum i nf - hann heitir Guðmundur (nf)
staðbundinn framburður
harðmæli, linmæli, raddaður framburður, hv- og kv-framburður, skaftfellskur einhljóðaframburður, vestfirskur einhljóðaframburður
hugblær ljóðs
hvaða tilfinningar ljóðið vekur hjá lesandanum - leiðir til að finna hugblæ ljóðs: hvernig tilfininngu vekur ljóðið? hvernig vekur það þá tilfinningu? hvaða spurningar vakna? hvaða erindi á skáldið við lesandann? með hvernig raddblæ á að lesa ljóðið?
helstu hljóðvörp í íslensku
i-hljóðvörp u-hljóðvörp klofning hljóðskipti
rím
karlrím/einrím: rímorðin eru 1 atkvæði kvenrím/tvírím: rímorðin eru 2 atkvæði veggjað rím/þrírím: rímorðin eru 3 atkvæði Ef sérhljóð og samhljóð ríma er það heilrím Ef sérhljóð er breytilegt en samhljóð ríma er það hálfrím Endarím: rímorðin eru í enda línu Víxlrím: lína 1&3 og 2&4 ríma Runurím: þegar lína 1&2 og 3&4 ríma
greinir - gr
laus - hinn, hið, hin viðskeyttur - hesturINN, stelpaN
atviksorð - ao
lýsa hversu oft - oft, aldrei, alltaf, sjaldan lýsa hvenær - bráðum, seint, snemma, i gær lýsa hvar - úti, inni, heima, uppi lýsa hvernig - fallega, vel, illa, vandlega Ekki rugla við lo, geta sumar stigbreyst Gott lo - vel ao
málsgrein
málsgrein er gerð úr 1 eða fleiri setningum, felur alltaf í sér sjálfstæða hugsun, fjöldi umsagna segir um fjölda setninga, afmarkast af punkti
Sagnorð - so - tíðir
nútíð (ég fer), þátíð (ég fór), framtíð (ég mun fara) nútíð og þátíð eru ósamsettar tíðir (bara 1 sögn (nema í þolmynd))
ljóðstafasetning
oftast 2 eins í fyrri línu (stuðlar) og 1 fremstur í neðri línu (höfuðstafur). Ef samhljóð þá þarf að hafa sama staf alltaf, sérhljóð stuðla við hvort annað (ei og au mynda 1 hljóðstaf) sér reglur um s: ef k,l,m,n,p,t er á eftir S verður það líka að vera í orðinu sem stuðlað er við.
orðaforði í íslensku - erfðaorð
orð af íslenskum eða norrænum rótum runnin, komu með landnámsmönnunum
orðaforði í íslensku - nýyrði
orð sem eru annaðhvort búin til með þýðingum eða gömul og geng orð sem fyrir eru í málinu eru tekin og þeim gefin ný merking
orðaforði í íslensku - tökuorð
orð sem við höfum tekið inn í málið frá örðum þjóðum, fylgja oft td nýjungum í tækni og vísindum, matargerð, tísku, íþróttum eða menningarsögu, einnig komu mörg tökuorð með kristintökunni
sagnorð - persónulegar og ópersónulegar
persónulegar sagnir - breytast þegar maður skiptir um persónu ég mála - hún málar ópersónulegar sagnir - breytast ekki þegar maður skitpir um persónu mig dreymir - hann dreymir
orðmyndun - rót
rót nefnist fumatkvæði orðs, er oft aðeins 1 orð, oft verða til mörg orð af sömu rót með hljóðbreytingum
orðmyndun
rót orðs + forskeyti + viðskeyti (ef er) verður að stofn stofn orðs er sá hluti orðs sem er eins í öllum beygingamyndum
setningafræði - sagnfylling
sagnfylling er fallorð í nefnifalli sem stendur með áhrifslausri, ósjálfstæðri umsögn til fyllingar í hugsuninni -- árni er ÁRBÆINGUR
Bygging ljóðs
segir um hvernig einstakir hlutar ljóðsins raðast saman og mynda heild - formeinkenni (td skipting í línur og erindi), hefðbundinn eða óhefðbundinn bragarháttur, rím ljóðstafir atkvæðafjöldi og orðaröð
setning
setning er orðasamband sem hefur eina umsögn, afmarkast með tengiorði eða kommu -- sumarið kemur brátt
sagnorð - ó/sjálfstæð
sjálfstæðar sagnir: segja fulla hugsun -- ég les... langa bók ósjálfstæðar sagnir: segja ekki fulla hugsun -- ég heiti
stofn lo so no
so: í nafnhætti -sérhljóði -- dansa -a = dans no: þf et -- hestur, um HEST lo: kvk et -- hún er KLÁR
sagnorð - sterkar, veikar, blandaðar
sterkar beygjast í 4 km, veikar og ri í 3 (1,2,4) veik: ég labbaði í gær -- endar á ði, di, ti, i, er veik sterk: ég gekk í gær -- endar ekki á ði,di,ti, er sterk ri sagnir: ég reri í gær -- enda á ri í 2 km, beygjast veik, róa, gróa, núa, snúa núþálegar sagnir - beygjast asnalega, eru 11: eiga, mega, knega, unna, kunna, muna, munu, skulu, þurfa, vita, vilja
sagnorð - orsakasagnir
sterkar sagnir - 2. km verður að veikri sögn fljúga, flaug -- fleygja
Lýsingarorð - lo
stigbreytast, bæta við sig greini, fallbeygjast, hliðstæð og sérstæð
setningafræði - tengiliður
tengiliður er hver einstök samtenging -- Margrét er svöng OG þyrst
samtenging - st
tengir saman setningar eða orð einyrtar - og, en, eða, ef, heldur, þótt fleiryrtar - bæði og, vegna þess að fleygðar - þu getur ANNAÐHVORT komið EÐA farið
setningafræði - umsögn
umsögn er sögn í persónuhætti eða sagnasamband (fleiri en 1) þar sem 1 sagnanna er í persónuhætti umsögn + frumlag = kjarni setningar
orðmyndun - viðskeyti
viðskeyti er sá orðhluti sem er skeytt aftan við rót til að mynda ný orð - algeng viðskeyti eru: -að-, -an, -and-, -ar-, -ing, -ling-, -ug, -un Aðlingunarandingugan
Fornöfn
ÁSAPÓE - ábendingar (sá, þessi, hinn), spurnar (hver, hvor, hvaða, hvílíkur), afturbeygða (sig), persónu (1,2 og 3 p.), óákveðin (vísan), eignar (minn, þinn), tilvísunar (?)
staðbundinn framburður - harðmæli
Ákveðnir samhljóðar (p,t,k) heyrast mjög vel eftir löngu sérhljóði - víða á Norðurlandi, mikið í kringum eyjafjörð
Myndmál ljóða - myndhverfing
Þú ert ekki eins og asni, heldur ertu asni. Samanburður tveggja ólíkra hljuta án samlíkingarorðum
staðbundinn framburður - skaftfellskur einhljóðaframburður
á undan -ji er borið fram langt einhljóð, magi væri mæji hjá flestum en ma-ji með skaftfe. - þekkist í skaftafellssýslu og Vík í mýrdal
staðbundinn framburður - vestfirskur einhljóðaframburður
á undan -ng er borið fram langt einhljóð, ekki lángur heldur la-ngur - þekkist á vestfjörðum
sagnorð - afleidar myndir sterkra sagna
ég flýg núna (1.p, fh, et, nt) þótt ég fljúgi núna (1.p, vh, et, nt) þótt ég flygi í gær (1.p, vh, et, þt)
helstu hljóðskipti (það er nóg að kunna hin 3)
í-ei-i-i, jó,jú,ú-au-u-o, e,i-a-u-o,u, e,o-a-á-u,o, e,i-a-á-e, a-ó-ó-a,e, á-ó
staðbundinn framburður - hv- og kv- framburður
þegar fólk gerir greinamun í framburði á hv og kv, skýrara h hljóð - þekkist á suðausturhorni, höfn í hornafirði
Myndmál ljóða- (við)líking
þekkist á hjálparorðunum: eins og, lókt og, o.fl. Eitthvað er eins og eitthvað
sagnorð - kennimyndir
1. km: að 2 .km: ég x í gær 3. km: við x í gær 4. km: ég hef x
Orðflokkarnir 11
No, lo, so, fn, gr, to, ao, st, fs, nhm, uh
aðal- og aukasetningar
Sjálfstæð setning segir fulla hugsun og er um leið aðalsetning, ef aðalsetning byrjar á samtengingu verður það að vera aðaltenging (en, heldur, enda, og, eða, ellegar, bæði og, hvorki né, annaðhvort eða, hvort eða, ýmist eða (allar hinar eru aukatengingar))