Środki stylistyczne

Inwokacja

(patrz: apostrofa).

Leśmianizm

(patrz: kontaminacja).

72) Zmiennia

(patrz: metonimia).

Dźwiękonaśladownictwo

(patrz: onomatopeja).

Uosobienie

(patrz: personifikacja).

Apostrofa (inaczej: inwokacja)

bezpośredni, retoryczny, najczęściej uroczysty zwrot do czegoś lub kogoś (np.: Litwo! Ojczyzno moja; O radości, iskro bogów!)

Anakolut

błąd składniowy zniekształcający budowę zdania, powodujący zanik związku logicznego między jego członami; inaczej jest to wypowiedź zorganizowana pod względem składniowym tak, że jej poszczególne człony kłócą się z porządkiem logicznym zdania i są niepoprawne pod względem gramatycznym. (np. jadąc do pracy, padał deszcz; otwierając okno, zatrzasnęły się drzwi; jadąc na rowerze, spadła mi czapka)

Synekdocha (odmiana metonimii)

celowa zmiana liczby bądź rodzaju osobowego użyta w celu zmniejszenia bądź powiększenia emocji w odbiorcy (np.: 'przechodzi mnie dreszcz' zamiast 'przechodzą mnie dreszcze').

Elipsa

celowe pominięcie pewnych elementów zdania.

Powtórzenie

dwu lub kilkukrotne powtórzenie tego samego wyrazu dla wzmocnienia ich akcentu i podkreślenia emocji (np.: I wołał we dnie, i wołał w nocy, i wołał przez dzień cały).

Rytm

dźwięki o różnej długości trwania następują po sobie tworząc szereg ruchowy, którego elementy wiążą się w całość według zasady podziału czasowego (głoski w charakterystyczny sposób układają się i co pewien czas mamy do czynienia z powtarzaniem jak gdyby tego samego dźwięku głosek, a wersy mają taką samą liczbę sylab lub odpowiednie ich ilości powtarzają się w określonym czasie tworząc cykl).

Dialektyzacja

inaczej stylizacja gwarowa, polegająca na wprowadzeniu do utworu literackiego (całości lub jego części) słownictwa, zwrotów, form gramatycznych pochodzących z określonego dialektu, tzw. dialektyzmów. Dialektyzacja jest świadomym zabiegiem literackim służącym odtworzeniu lokalnego kolorytu, charakterystyce środowiska lub poszczególnych bohaterów.

Pleonazm, masło maślane (nadmiar)

jeden z błędów logiczno-językowych; niepoprawne wyrażenie, w którym jedna część wypowiedzi zawiera te same treści, które występują w drugiej części. Np. maślane masło ; aglomeracja miejska ; w miesiącu lipcu ; okres czasu ; akwen wodny.

Dygresja

jest to odejście od głównego tematu wypowiedzi i wprowadzenie wątków z inną luźną lub wcale nie mającą związku z wypowiedzią, wtrąconą w jakąś treść pisaną lub mówioną.

Homonim

jest to wyraz mający jednakowe brzmienie z innymi wyrazem, lecz odmienne znaczenie (np. wyraz zamek może mieć kilka znaczeń: zamek do drzwi lub zamek królewski albo zamek błyskawiczny. Słowo kozioł też ma dwa znaczenia ponieważ może być to zwierzę lub przyrząd gimnastyczny).

Parenteza

jest to środek stylistyczny, zdanie wtrącone w nawias, uzupełniające wypowiedź, niekoniecznie powiązane kontekstowo z całością tekstu.

Exhoratio

moralne pouczenie znajdujące się na końcu utworu żałobnego.

Antropomorfizacja

nadanie cech ludzkich dotyczących myślenia i świadomości, istotom nieludzkim: zwierzętom, rzeczom, zjawiskom (np.: zadumany niedźwiedź; pies zastanawiał się)

Personifikacja (inaczej: uosobienie)

nadanie cech ludzkich istotom nieczłowieczym (np.: pies, który śpiewał; mysz uśmiechnęła się czule).

Animizacja (inaczej: ożywienie

nadanie istotom martwym cech istot żywych (np.: radosna rzeka; śpiewające drzewo; chodzący stół)

Reminiscencja

nieświadome przypomnienie; refleks dotyczący innego utworu; jego wspomnienie; echo.

Zdrobnienie

pieszczotliwe, czułe określenie czegoś lub kogoś za pomocą dodania do wyrazu podstawowego formantu: - ka -ko -utki -nik -ek -eńko -ić -enie -eczek (np.: dom-domeczek; mało- maleńko).

Echolalia

polega na powtarzaniu jednakowych lub podobnych zespołów głoskowych jedynie dla podkreślenia rytmiczności, melodyjności tekstu, szczególnie charakterystyczne w ludowych przyśpiewkach i refrenach, również wykorzystywany jako celowy chwyt poetycki w utworach awangardowych.

Enumeracja

polega na wymienianiu w tekście kolejnych elementów połączonych jakąś cechą.

Peryfraza (inaczej omówienie)

polega na zastąpieniu wyrazu przez szereg innych, które byłyby jego równoważnikiem znaczeniowym.

Asyndeton

polega na łączeniu zdań lub ich części bez użycia spójnika. Np.: przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem.

Rym

powtarzanie się identycznych bądź zbliżonych brzmieniem głosek znajdujących się w określonej pozycji - najczęściej na końcach wersów. Wyróżniamy rymy: a) Końcowe ß rymują się głoski zakańczające wers. b) Wewnętrzne ß rymują się głoski w środku wersów. c) Parzyste ß rymują się głoski w dwóch kolejnych, następujących po sobie wersach (a-a,b-b). d) Krzyżowe ß rymują się głoski w co drugich wersach (a-b, a-b). e) Okalające ß identyczne rymy na początku i końcu każdej zwrotki. f) Gramatyczne ß rymy mają taką samą formę gramatyczną . g) Niegramatyczne ß rymy mają inne formy gramatyczne. h) Męskie (np.: dom- prom ß mają jedną sylabę). i) Żeńskie (np.: kawa- ława ß mają więcej niż jedną sylabę). j) Dokładne (np.: spalanie- latanie ß te same głoski na końcach wyrazów). k) Niedokładne (np.: jeden- siedem ß głoski na końcach wyrazów mają brzmienie podobne ale nie jednakowe). l) Częstochowskie (np.: kochać- szlochać ß rymy proste, bardzo często używane, banalne).

Aliteracja

powtórzenie jednej bądź kilku głosek w pozycjach kolejnych wyrazów tworzących wers (te same głoski na początkach każdego wyrazu w wersie)

Epifora

powtórzenie tego samego słowa bądź zwrotu na końcach kolejnych segmentów wypowiedzi (wersy kończą się tym samym zwrotem bądź wyrazem).

Anafora

powtórzenie tego samego słowa bądź zwrotu na początku kolejnych segmentów wypowiedzi (każdy wers zaczyna się od tego samego słowa lub zwrotu)

Paralelizm składniowy

powtórzenie w wierszu zdań o takiej samej budowie.

Neologizm

połączenie wyrazów, których nie można rozszyfrowywać pojedynczo, ale doszukiwać się alegorii, głębszego znaczenia (np.: mieć cały dom na głowie; rzucić okiem na coś).

Kontrast

przeciwieństwo, wprowadzenie dwóch słów o zupełnie różnych znaczeniach dla ich porównania bądź uwydatnienia różnic pomiędzy nimi (np.: Ja przebywam w mroku, ty zaś w światłości).

Przerzutnia

przeniesienie części zdania z jednego wersu do następnego w celu podkreślenia znaczenia wyrażenia.

Inwersja

przestawienie kolejności wyrazów, najczęściej ustawienie orzeczenia na końcu zdania (np.: 'Jan gazetę czytał' zamiast 'Jan czytał gazetę').

Eufonia

przyjemne, harmonijne brzmienie głosek, zharmonizowanie dźwięków, celowe powtarzanie tych samych głosek w bliskim sąsiedztwie (np.: ryba ćwiartuje rybę ostrą rybą).

Pytanie retoryczne

pytanie, którego celem nie jest uzyskanie odpowiedzi, ale pobudzenie do refleksji (np.: Cóż sprawiło, że człowiek tak punktualny dziś się spóźnia?; Kto w końcu tu rządzi: ja czy ty?).

Groteska

rodzaj fantastyki, karykatura rzeczywistości, wyolbrzymienie, forma nielogiczna, zmieszanie ze sobą kilku stylów w sposób absurdalny, zmieszanie przeciwstawnych uczuć (np.: w subtelny sposób podcięła kochankowi gardło).

Hiperbola (rodzaj przenośni)

rzecz opisywana jest celowo i jawnie wyolbrzymiana (np.: wypłakała całe morze łez; człowiek o wielkim sercu).

Paradoks

sformułowanie zawierające efektowną, zaskakującą myśl, skłóconą z powszechnie uznawanymi przekonaniami, sprzeczną wewnętrznie, powstałą przez zestawienie całości znaczeniowo maksymalnie kontrastowych (opartych często na antytezie). Zaskakując nieoczekiwanymi zestawieniami, paradoks ujawnia zwykle jakąś oryginalną prawdę filozoficzną, moralną, poetyczną... np. Pierwszym warunkiem nieśmiertelności jest śmierć.

Oksymoron (rodzaj epitetu)

składa się z wyrazów o przeciwnej treści tworząc sprzeczność, paradoks (np.: dobry złoczyńca; ognista woda).

Polisyndeton

specyficzna konstrukcja składniowa, w której wypowiedzi bądź całe zdania połączone są ze sobą tym samym spójnikiem (np.: I stuka, i puka, i dostać się nie może).

Ironia

sposób wypowiadania się, oparty na zamierzonej niezgodności, najczęściej przeciwieństwie, dwóch poziomów wypowiedzi: dosłownego i ukrytego, np. w zdaniu Jaka piękna pogoda wypowiedzianym w trakcie ulewy.

Parafraza

swobodna przeróbka tekstu, która rozwija i modyfikuje treść oryginału, zachowując jednak jego zasadniczy sens.

Eufemizm

służy do ubarwienia wypowiedzi czy też jako żart językowy. Przykłady eufemizmów: odszedł, zasnął w Panu zamiast umarł; ma lepkie ręce zamiast kradnie.

Glosolalia

to pozbawione wyraźnego sensu układy głoskowe, przypominające słowa rodzime lub obce, np. abrakadabra. Często spotykane w twórczości ludowej (zaklęcia, przyśpiewki).

Paralelizm

tożsamość lub podobieństwo treściowe (znaczeniowe) lub kompozycyjne kilku analogicznych segmentów utworu literackiego (zdań, wersów, strof, scen, wydarzeń, wątków itp.).

Alegoria

treść, która poza znaczeniem dosłownym ma jeszcze jedno: ukryte i domyślne (często występuje w bajkach, gdzie bohaterowie zwierzęcy uwydatniają ludzkie wady)

Zdanie parenetyczne

tworzy i upowszechnia wzory zachowań, postępowania, przedstawiające godne naśladowania wzorce osobowe. Rozwija aspekt dydaktyczny.

Zgrubienia

tworzymy je, aby podkreślić niechęć i negatywne emocje do opisywanego zjawiska bądź uwydatnienia jego wieku za pomocą dodania do wyrazu podstawowego formantu -sko (np.: pies- psisko; komputer- komputerzysko).

Wykrzyknienie

użycie w wierszu wykrzyknika-środka interpunkcyjnego, w celu uwidocznienia uczuć i emocji.

Onomatopeja (inaczej: dźwiękonaśladownictwo)

użycie wyrazów, które swoim brzmieniem naśladują zjawiska i wydawane przez nie dźwięki (np.: kap, kap, kap; bum; plum).

Aluzja literacka

w tekście literackim nawiązanie, odwołanie się do innego tekstu, stylu, zjawiska za pomocą określonych sygnałów, rozpoznawalnych dla odbiorcy.

Retrospekcja

w utworze epickim przywołanie wcześniejszych wydarzeń przez bohatera bądź bohaterów. Retrospekcji można dokonać w mowie zależnej lub niezależnej. Odegrała ona ważną rolę w powieści psychologicznej.

Refren

wersy powtarzające się regularnie w określonych miejscach

Średniówka

wewnętrzny podział wersu, najczęściej znakiem interpunkcji. Występuje tylko w wersach mających co najmniej 8 sylab (np.: 'On poszedł precz... czasem mrozu gromniczego).

Stylizacja

wprowadzenie w wierszu cech innego stylu, najczęściej ludowego (np.: Oj dana, dana).

Synonim

wyraz o podobnym znaczeniu, słowo bliskoznaczne; prawie to samo znaczenie (np.: synonimem wyrazu papuga jest- ptak; gazety-prasa; nauczyciel-wykładowca).

Epitet

wyraz określający rzeczownik w wierszu, najczęściej jest to przymiotnik (np.: czerwone serce, małe króliczki, piękna kobieta)

Antonim

wyraz przeciwstawny, o odmiennym znaczeniu, używany dla pokreślenia i uwydatnienia pewnych cech (np.: antonimem wyrazu dobry jest wyraz zły; gruby/chudy; mały/duży itp.)

Archaizm

wyraz, konstrukcja składniowa lub związek frazeologiczny, który wyszedł z użycia. Archaizmy to także wyrazy w formie przestarzałej, które są jeszcze używane, lecz postrzegane jako dawne.

Złożenie (compositum)

wyraz, który powstał poprzez połączenie co najmniej dwóch rdzeni, bądź ich derywatów. W języku polskim towarzyszy im zwykle tzw. morfem łączący -o- (niekiedy zwany interfiksem lub bardziej neutralnie formantem), jak np. w wyrazach list-o-nosz, język-o-znawstwo, biał-o-czerwony. Możliwe są także złożenia bez morfemu łączącego, np. bawi-damek, trój-nóg.

Metonimia (inaczej: zmiennia)

zastąpienie jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, ale o tym samym znaczeniu (np.: 'Jak człowiek Bogu, tak Bóg człowiekowi' zamiast 'Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie').

Tropy

zastąpienie jednego składnika wypowiedzi przez inny równoważny znaczeniowo, ale nieoczekiwany w danym kontekście, który nabiera znaczenia przenośnego.

Porównanie

zestawienie cech dwóch zjawisk za pomocą zaimków: jak, jakby, jakoby, na kształt. Używamy go, aby porównać ze sobą pewne słowa i uwidocznić ich cechy (np.: dumny jak paw; blady jak ściana, chmura na kształt kwiatu).

Metafora (inaczej: przenośnia)

zestawienie dwóch lub więcej wyrazów, które w połączeniu zyskują całkiem nowe znaczenie, różne od tego, które posiadały oddzielnie (np.: fale zbóż; morze gwiazd; pikantne rozmowy) ŕ zauważ, że wyraz 'pikantny' oznacza mocno przyprawiony, a tutaj oznacza rozmowy erotyczne.

Antyteza

zestawienie w jedną całość treściową dwóch przeciwstawnych określeń (np.: cisza hałasu, lepiej z mądrym zgubić niż z głupim znaleźć)

Aforyzm

zwięzła, lapidarna, przeważnie jednozdaniowa wypowiedź, wyrażająca ogólną prawdę filozoficzną lub moralną, w sposób zaskakujący i błyskotliwy.

Kontaminacja (inaczej: leśmianizm)

środek językowy o dość skomplikowanej budowie i znaczeniu; zjawisko powstawania nowego wyrazu, poprzez skrzyżowanie lub pomieszanie dwu wyrazów lub zwrotów (np.: sucz tj. 'su' ze słowa 'suczka' i 'cz' ze słowa 'smycz' ŕ powstaje suczka na smyczy).

Synestezja

środek stylistyczny polegający na przypisywaniu jakiemuś zmysłowi wrażeń odbieranych innym zmysłem.

Paronomazja

środek stylistyczny polegający na zestawieniu podobnie brzmiących słów (często homofonów i homonimów) celem osiągnięcia efektu stylistycznego, np. może morze nie pomoże. Paronomazja wydobywa ukryte lub zatarte związki wyrazowe, stając się źródłem ciekawych pomysłów.